Czy opisy spotkań ludzi z aniołami znajdujemy głównie w Starym Testamencie i czy są to tylko jakieś legendy z czasów patriarchów? Otóż nie. W samych tylko księgach tzw. historycznych Nowego Testamentu (czyli w czterech Ewangeliach i Dziejach Apostolskich) słowo „anioł” pada 73 razy. W większości wypadków znajdziemy je w opisach wydarzeń, które miały miejsce w pierwszym stuleciu naszej ery. Przypominam, że księgi te zostały spisane osobiście przez świadków tych wydarzeń oraz na podstawie relacji bezpośrednich świadków. Są więc one na tyle wiarygodne, że można je traktować na równi ze współczesnymi, pisemnymi protokołami, na przykład z rozpraw sądowych (których raczej nikt nie próbuje podważać…). Z prostego porównania liczby wystąpień słowa „anioł” w Starym i Nowym Testamencie z ich objętością (117 razy na 23145 wersetów ST oraz 180 razy na 7957 wersetów NT) wynika, że autorzy NT wspominają o aniołach prawie pięć razy częściej niż autorzy ST, a przy uwzględnieniu samych tylko ksiąg historycznych — prawie dwa razy częściej.
Skąd w ogóle wzięło się polskie słowo „anioł”? Jest ono spolszczoną transliteracją łacińskiego angelus (od greckiego — angelos), które z kolei jest tłumaczeniem i odpowiednikiem hebrajskiego malak. Aby się o tym przekonać, wystarczy porównać zacytowane przez Mateusza w języku greckim, wersety z hebrajskiego tekstu Starego Testamentu (dodaję również dla porównania tekst łacińskiej Wulgaty z 1598 roku, wyróżnienia w cytowanych wersetach moje):
(Mt 4:6) (…) jest bowiem napisane: Rozkaże o tobie swoim aniołom [gr. angelois] i będą cię nosić na rękach, abyś nie uderzył swojej nogi o kamień.
(Mt 4:6 VGCLEM) (…) Scriptum est enim: Quia angelis suis mandavit de te, et in manibus tollent te, ne forte offendas ad lapidem pedem tuum.
(Ps 91:11) Rozkaże bowiem o tobie swoim aniołom [hebr. malachaw], aby cię strzegli na wszystkich twoich drogach.
(Mt 11:10) Bo on jest tym, o którym jest napisane: Oto ja posyłam mego posłańca [gr. angelon] przed twoim obliczem, który przygotuje twoją drogę przed tobą.
(Mt 11:10 VGCLEM) Hic est enim de quo scriptum est: Ecce ego mitto angelum meum ante faciem tuam, qui præparabit viam tuam ante te.
(Ml 3:1) Oto posyłam mego posłańca [hebr. malaki], który przygotuje drogę przed moim obliczem (…)
W pierwszej parze wersetów słowa malak i angelos oznaczają anioła, natomiast w drugiej — posłańca (więcej o znaczeniu słowa malak tutaj). Jednak w Nowym Testamencie na 186 wystąpień greckiego słowa angelos, tylko sześć razy odnosi się ono do ludzi-posłańców; pozostałe wystąpienia dotyczą aniołów „niebieskich” (poza jednym wyjątkiem w 2 Kor 12:7, gdzie Paweł pisze o „wysłanniku szatana”).
Po raz pierwszy anioł w Nowym Testamencie pojawia się już na jego początku. W pierwszym rozdziale Ewangelii według Mateusza anioł ukazuje się Józefowi, który zastanawia się, co ma zrobić w trudnej i niezrozumiałej dla niego sytuacji:
Mt 1:18–20 18 A z narodzeniem Jezusa Chrystusa było tak: Gdy Maria, jego matka, została zaślubiona Józefowi, zanim się zeszli, okazało się, że jest brzemienna (…) 19 Ale Józef, jej mąż, będąc sprawiedliwym i nie chcąc jej zniesławić, chciał ją potajemnie oddalić. 20 A gdy o tym rozmyślał, oto anioł Pana [gr. angelos kyriu] ukazał mu się we śnie i powiedział: Józefie, synu Dawida, nie bój się przyjąć Marii, twojej żony. To bowiem, co się w niej poczęło, jest z Ducha Świętego.
Anioł Pana ukazał się Józefowi (również we śnie) jeszcze dwa razy: najpierw informując go, że ma uciekać z rodziną do Egiptu, a jakiś czas potem — że może już bezpiecznie wracać do swojego kraju (zob. Mt 2:13–19; więcej o tym tutaj).
Jednak biorąc pod uwagę chronologię wydarzeń nowotestamentowych, pierwszy raz z aniołem spotkał się kapłan Zachariasz:
(Łk 1:5–19) 5 Za dni Heroda, króla Judei, żył pewien kapłan imieniem Zachariasz, (…) 8 A gdy pełnił służbę kapłańską przed Bogiem w kolejności swojej zmiany; 9 Zgodnie ze zwyczajem urzędu kapłańskiego padł na niego los, aby wejść do świątyni Pana [gr. kyriu] i palić kadzidło. 10 A cała rzesza ludzi modliła się na zewnątrz w czasie kadzenia. 11 Wtedy ukazał mu się anioł Pana [gr. angelos kyriu] stojący po prawej stronie ołtarza kadzenia. (…) 13 (…) anioł [gr. angelos] powiedział do niego: Nie bój się, Zachariaszu, (…) 19 (…) Ja jestem Gabriel, który stoi przed Bogiem. Zostałem posłany, aby mówić do ciebie i przynieść ci tę radosną nowinę.
Tym razem anioł nie tylko wyjawił mu swoje imię, a także to, kto go wysłał i w jakim celu (porównaj historię ze ST, kiedy to anioł Pana wzbraniał się przed podaniem swojego imienia, twierdząc, że jest „tajemnicze” — hebr. feli oznacza też niepojęte, Sdz 13:18). Imię Gabriel (hebr. gawriel) można przetłumaczyć jako „mężczyzna Boży”, przy czym hebrajskie gewer oznacza mężczyznę silnego i odważnego.
Ten sam Gabriel, jakieś sześć miesięcy później, został wysłany do Marii, która miała zostać matką Jezusa:
(Łk 1:26–29) 26 A w szóstym miesiącu Bóg posłał anioła Gabriela do miasta w Galilei, zwanego Nazaret; 27 Do dziewicy (…) a dziewicy było na imię Maria. 28 Kiedy anioł przyszedł [gr. eiselthon] do niej, powiedział: Witaj, obdarowana łaską, Pan jest z tobą. Błogosławiona jesteś między kobietami. 29 Ale ona, ujrzawszy go, zlękła się [gr. dietarachthe] z powodu jego słów i zastanawiała się, co miałoby znaczyć to pozdrowienie.
W obu przypadkach nie ma żadnego opisu wyglądu anioła Gabriela. Jedyną wskazówką jest grecki czasownik eiserchomai oznaczający wejść do jakiegoś pomieszczenia, miasta itp., który sugeruje, że — podobnie jak w ST (zob. część pierwszą artykułu) — anioł pod postacią mężczyzny po prostu wszedł do domu, w którym mieszkała Maria. Zauważ także, że Maria nie przestraszyła się ani jego wyglądem, ani pojawieniem się „z nikąd”, ale zlękła się tym, co do niej powiedział (gr. słowo diatarassomai oznacza „być głęboko zaniepokojonym, zdezorientowanym”).
Gabriel był również tym aniołem, który został posłany do proroka Daniela. Pierwszy raz w roku 551 przed Chrystusem:
(Dn 8:1,15–16) 1 W trzecim roku panowania króla Belszazara ukazało mi się widzenie, (…) 15 A gdy ja, Daniel, patrzyłem na to widzenie i pytałem się o jego znaczenie, oto stanął przede mną ktoś o wyglądzie mężczyzny [hebr. kemare gawer]. 16 Usłyszałem też ludzki głos między brzegami Ulaj, który zawołał: Gabrielu [hebr. gawriel], wyjaśnij mu to widzenie.
i ponownie, w roku 538 przed Chrystusem:
(Dn 9:1,21–23) 1 W pierwszym roku Dariusza, syna Aswerusa, z rodu Medów, który był ustanowiony królem nad królestwem Chaldejczyków; (…) 21 Gdy jeszcze mówiłem w modlitwie, oto mąż Gabriel, którego widziałem w widzeniu na początku, przyleciał spiesznie i dotknął mnie w czasie ofiary wieczornej. 22 I wyjaśniał mi, i rozmawiał ze mną, mówiąc: Danielu, teraz wyszedłem, aby uczynić cię zdolnym do zrozumienia. 23 Na początku twoich błagań wyszło słowo, a ja przybyłem, aby ci je oznajmić, (…)
Jeśli kiedykolwiek czytałeś Księgę Daniela, to wiesz, że swoje wizje oraz różne pojawiające się w nich postacie prorok opisał bardzo szczegółowo, ale ponownie — o wyglądzie anioła zanotował tylko tyle, że wyglądał on jak mężczyzna.
W Biblii mamy wymienione imię jeszcze tylko jednego anioła, które brzmi Michał. Jest on wspomniany w trzech księgach: Daniela, Liście św. Judy i Objawieniu świętego Jana. Michał jest nazywany „wielkim/waszym księciem” oraz „archaniołem”. W Księdze Daniela czytamy:
(Dn 12:1–2) 1 W tym czasie powstanie Michał [hebr. michael], wielki książę [hebr. hassar haggadol], który wstawia się za synami twego ludu [tj. Izraelitami — red.]. Nastanie czas ucisku, jakiego nie było, odkąd narody zaczęły istnieć aż do tego czasu. W tym czasie twój lud [tj. Izrael — red.] zostanie wybawiony, każdy, kto znajdzie się zapisany w księdze. 2 A wielu z tych, którzy śpią w prochu ziemi, obudzi się, jedni do życia wiecznego, a drudzy ku hańbie i wiecznej pogardzie.
Natomiast werset, który zawiera tytuł „archanioł”, z Listu świętego Judy apostoła zacytuję w nieco szerszym kontekście, a refleksję nad całym tym fragmentem pozostawiam Tobie, szanowny czytelniku:
(Jud 5–9) 5 Chcę więc wam przypomnieć (…) że Pan, który wybawił lud z ziemi Egiptu, potem wytracił tych, którzy nie uwierzyli. 6 Także aniołów, którzy nie zachowali swego pierwotnego stanu, lecz opuścili własne mieszkanie, zatrzymał w wiecznych pętach w ciemnościach na sąd wielkiego dnia. 7 Tak samo Sodoma i Gomora oraz okoliczne miasta, które w podobny sposób jak i one oddały się nierządowi i podążały za cudzym ciałem, służą za przykład, ponosząc karę wiecznego ognia. 8 Podobnie ci ludzie rojący sny plugawią ciało, gardzą panowaniem i bluźnią przełożonym. 9 Lecz archanioł Michał [gr. michael ho archangelos], rozprawiając z diabłem, spierał się o ciało Mojżesza, nie ośmielił się wypowiedzieć przeciwko niemu bluźnierczego oskarżenia, ale powiedział: Niech cię Pan zgromi.
Imię Michał można przetłumaczyć „kto (jest) jak Bóg” i nie jest ono w Biblii zarezerwowane dla aniołów, bo nosiło je również (przynajmniej) dziesięciu ludzi.* Natomiast w greckim terminie archangelos przedrostek arch- pochodzi od czasownika archo i oznacza „rządzić, dowodzić, być naczelnym”. Tak więc można powiedzieć, że archanioł to „anioł dowodzący” — świadczy o tym zresztą werset z Apokalipsy:
(Ap 12:7–9) 7 I nastąpiła walka w niebie. Michał i jego aniołowie walczyli ze smokiem. I walczył smok i jego aniołowie; 8 Ale nie zwyciężyli i nie było już dla nich miejsca w niebie. 9 I zrzucony został wielki smok, wąż starodawny, zwany diabłem i szatanem, zwodzący cały świat. Został zrzucony na ziemię, z nim też zrzuceni zostali jego aniołowie.
Michał jest jedynym aniołem wymienionym w tekście Biblii, który posiada tytuł archanioła. Co prawda słowo to występuje jeszcze raz w Liście do Tesaloniczan, ale nie pojawia się tam imię Michała ani żadnego innego anioła, więc nie ma pewności, o kim jest tam mowa (raz jeszcze cytuję dłuższy fragment, bo wydaje mi się, że warto go dziś przypomnieć):
(1 Tes 4:16–18) 13 A nie chcę, bracia, abyście byli w niewiedzy co do tych, którzy zasnęli, abyście się nie smucili jak inni, którzy nie mają nadziei. 14 Jeśli bowiem wierzymy, że Jezus umarł i zmartwychwstał, to też tych, którzy zasnęli w Jezusie, Bóg przyprowadzi wraz z nim. 15 Bo to wam mówimy przez słowo Pana, że my, którzy pozostaniemy żywi do przyjścia Pana, nie wyprzedzimy tych, którzy zasnęli. 16 Gdyż sam Pan z okrzykiem, z głosem archanioła i dźwiękiem trąby Bożej zstąpi z nieba, a zmarli w Chrystusie powstaną pierwsi. 17 Potem my, którzy pozostaniemy żywi, razem z nimi będziemy porwani w obłoki, w powietrze, na spotkanie Pana, i tak zawsze będziemy z Panem. 18 Dlatego pocieszajcie się wzajemnie tymi słowami.
Tak więc dość powszechne przypisywanie tytułu archanioła Gabrielowi, nie ma oparcia w tekście Biblijnym. Dodatkowe imiona czterech, siedmiu lub dziesięciu archaniołów, które można spotkać w różnych opracowaniach, pochodzą ze źródeł pozabiblijnych, między innymi z księgi Henocha, dzieł gnostyków, żydowskiej kabały czy też tzw. „tradycji” kościoła katolickiego.
Warto też w tym miejscu wspomnieć, że według oficjalnej doktryny Chrześcijańskiego Zboru Świadków Jehowy, Pan Jezus Chrystus nie jest Bogiem, lecz Jego pierwszym stworzeniem i jest to ta sama osoba co archanioł Michał. Aby tego dowieść Świadkowie Jehowy wykorzystują własne, sprytnie dopasowane do swojej doktryny, tłumaczenie tekstu biblijnego.** Jeśli mi nie wierzysz, że tego nauczają, zapytaj ich sam, gdy do Ciebie przyjdą (albo sprawdź na ich stronie internetowej). A jeżeli sądziłeś, że są oni jakimś odłamem chrześcijaństwa o „pokręconej” teologii, to byłeś w błędzie. Świadkowie Jehowy chrześcijanami nie są (pominę tu inne ich nauki, które to potwierdzają) i od czasu założenia ich organizacji w 1870 roku przez C. T. Russella, nigdy nimi nie byli. A szkoda…, bo ich zaangażowanie w pracę ewangelizacyjną (w ich rozumieniu), życie zgodnie z wyznawaną wiarą i wytrwałość w obliczu prześladowań mogłyby być przykładem dla wielu, którzy przyjęli prawdziwą ewangelię.
* W polskim tłumaczeniu UBG imię to w ST brzmi Mikael, np. za czasów Mojżesza — Mikael z pokolenia Aszera (zob. Lb 13:13), za czasów Ezdrasza — Mikael z rodziny Szefatiasza (zob. Ezd 8:8).
** Chodzi o Pismo Święte w przekładzie Nowego Świata (wyd. polskie z 1997 i 2018 r.), wydanie w języku angielskim nosi tytuł New World Translation of the Holy Scriptures (1950/1953, 1970, 1981, 1984, 2013, 2019 editions).
- Ilustracja pochodzi z: The Holy Bible containing the Old and New Testaments, translated out of the original tongues, with a complete concordance, embracing every passage of scripture… Paris, Ontario: John S. Brown, 1881.
- Wszystkie cytaty (chyba, że zaznaczono inaczej) pochodzą z tzw. Uwspółcześnionej Biblii Gdańskiej (2017). Pismo Święte. Stary i Nowy Testament, pilnie i wiernie przetłumaczone w 1632 roku z języka greckiego i hebrajskiego na język polski z uwspółcześnioną gramatyką i uaktualnionym słownictwem. Toruń: Fundacja Wrota Nadziei.
- Cytaty oznaczone (VGCLEM) pochodzą z Biblia Sacra Vulgata: Iuxta Vulgatem Versionem. (1969). (electronic edition of the 3rd edition.). Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft.
- Ewentualne odstępstwa od opublikowanego w UBG tekstu są niezamierzone i są jedynie wynikiem pomyłek podczas kopiowania lub redakcji tekstu w wersji elektronicznej.