Anioł (Pana), czyli… (cz. 4)

Naoczni świadkowie wydarzeń, mających miejsce po zmartwychwstaniu Jezusa, przekazali nam kilka opisów swoich spotkań z aniołami. Nie tracąc zatem czasu, zobaczmy co zapisano w Biblii (wyróżnienia w cytowanych wersetach moje):

(J 20:11–12) 11 (…) A gdy [Maria Magdalena — red.] płakała, nachyliła się do grobowca; 12 I ujrzała dwóch aniołów w bieli, którzy siedzieli tam, gdzie było złożone ciało Jezusa, (…).

(Dz 1:10–11) 10 A gdy się wpatrywali [apostołowie — red.] w niebo, jak [Jezus — red.] wstępował, oto stanęli przy nich dwaj mężowie w białych szatach; 11 I powiedzieli: Mężowie z Galilei, dlaczego stoicie, wpatrując się w niebo? Ten Jezus, który został od was wzięty w górę do nieba, przyjdzie tak samo, jak go widzieliście wstępującego do nieba.

(Dz 10:30) A Korneliusz odpowiedział: (…) gdy o godzinie dziewiątej modliłem się w swoim domu, stanął przede mną pewien mąż w jasnej szacie;

Zauważ, że jedyną wspólną cechą tych aniołów nie były skrzydła, aureole, krzyż na czole czy też coś mniej „ekstrawaganckiego”, jak korony, diademy, zbroje, ani też pyzate, dziecinne buzie (nie, to nie był żart, zob. uwagę o „putti” tutaj). Wszyscy ci świadkowie podali nam tylko dwa istotne szczegóły: aniołowie ci wyglądali jak mężczyźni i byli ubrani w białe szaty.

Co w takim razie z latającymi aniołami, o których mowa w Apokalipsie? One też nie mają skrzydeł?

(Ap 8:13) I zobaczyłem, i usłyszałem jednego anioła lecącego środkiem nieba, który mówił donośnym głosem: Biada, biada, biada mieszkańcom ziemi (…)

(Ap 14:6) I zobaczyłem innego anioła lecącego środkiem nieba, który miał ewangelię wieczną, aby ją zwiastować mieszkańcom ziemi, wszystkim narodom, plemionom, językom i ludom;

Przecież żeby latać, trzeba mieć skrzydła. Czyżby? Przecież anioły, jako istoty duchowe, a nie materialne, nie są związane prawami fizyki. Poza tym tekst Biblii w obu zacytowanych wersetach nie wspomina, że anioły te posiadały skrzydła — mówi tylko, że „leciały” — a to, czego tekst nie mówi, jest równie ważne jak to, co mówi (więcej o interpretacji tekstu Biblii tutaj). Podobnie zresztą jest w poniższych wersetach:

(Ps 91:5) Nie ulękniesz się strachu nocnego ani strzały lecącej za dnia;

(Za 5:1–2) 1 Potem odwróciłem się i gdy podniosłem swe oczy, spojrzałem, a oto latający zwój. 2 I zapytał mnie: Co widzisz? Odpowiedziałem: Widzę latający zwój, jego długość dwadzieścia łokci, a jego szerokość dziesięć łokci.

Zresztą nie sądzę, żeby ktokolwiek wymagał, aby lecąca w powietrzu strzała musiała mieć skrzydła… Tak samo zwój, który widział prorok Zachariasz, żadnych skrzydeł nie posiadał, a przypominam, że kilka wersetów dalej prorok opisuje kobiety, zwracając uwagę na to, że miały skrzydła — zob. część drugą artykułu). Dlaczego więc większość ludzi nie potrafi wyobrazić sobie anioła bez skrzydeł…?

Większość, bo aż w 76 (na 180 w całym NT), wszystkich wzmianek o aniołach w Nowym Testamencie znajduje się w księdze Apokalipsy. Jan pisze w niej o: aniołach siedmiu kościołów, aniołach wokół tronu Boga, aniołach stojących na czterech krańcach ziemi, o aniołach mających siedem trąb, aniołach z kadzielnicą, z sierpem, z książką… i wielu jeszcze innych aniołach wypełniających wolę Boga u kresu tego świata. Ale o tym nie będę już pisał. Szanowny czytelniku, sięgnij do Księgi Objawienia św. Jana i przeczytaj ją sam. Tym bardziej Cię do tego zachęcam, że jest to jedyna księga w Biblii, której towarzyszy następujące zapewnienie:

(Ap 1:3) Błogosławiony ten, kto czyta, i ci, którzy słuchają słów tego proroctwa i zachowują to, co w nim jest napisane, bo czas jest bliski.

Anioł Pana

Terminy „Anioł Pana” — hebr. malak JHWH (ang. the angel of the Lord) — i równoważny mu „anioł Boga” — hebr. malak (ha)elohim (ang. (the) angel of God) — znajdziemy w Starym Testamencie odpowiednio 54 i 10 razy. W obu tych zwrotach rzeczownik malak występuje w tzw. formie związanej (status constructus), a określoność („ten konkretny” albo „jakiś”, ang. the albo a/an) takiej konstrukcji dopełniaczowej determinuje drugi z rzeczowników. Ponieważ JHWH jest imieniem własnym, zaś elohim występuje w tej konstrukcji (prawie zawsze) z rodzajnikiem określonym (ha), zatem od strony czysto gramatycznej zwrot „anioł Pana/Boga” oznacza konkretnego anioła, a nie jakiegokolwiek. Ponadto w tekście hebrajskim nie znajdziemy zwrotu „aniołowie Pana”, gdzie mielibyśmy do czynienia z aniołami w liczbie mnogiej.* A jeżeli termin malak JHWH jest, jak twierdzą niektórzy językoznawcy, tzw. dopełniaczem definicyjnym (ang. genitive of definition/apposition), to można go przetłumaczyć jako „anioł, który jest JHWH” lub krócej „anioł JHWH”.**

Czy tekst Biblii potwierdza te gramatyczne dywagacje? Zdecydowanie tak. Niestety nie ma tu miejsca na dokładniejszą analizę tego tematu (odsyłam do literatury na końcu), podam jednak kilka istotnych fragmentów tekstu biblijnego. W Księdze Rodzaju czytamy:

(Rdz 22:15–16) 15 Wtedy Anioł PANA [hebr. malak JHWH] ponownie zawołał z nieba na Abrahama: 16 [I powiedział: — pominięte w tłumaczeniu, red.] Przysiągłem na siebie samego, mówi PAN [hebr. JHWH]: Ponieważ to uczyniłeś i nie odmówiłeś mi swego syna, twego jedynego;

(Gen 48:15–16) 15 I błogosławił Józefowi, mówiąc: Bóg [hebr. haelohim], przed którego obliczem chodzili moi ojcowie, Abraham i Izaak, Bóg [hebr. haelohim], który mnie żywił od mej młodości aż do dziś; 16 Anioł [hebr. hamalak], który wybawił mnie ze wszelkiego zła, (…).

zaś zawarty w Księdze Wyjścia opis objawienia się Boga Abrahamowi, nie pozostawia wątpliwości co do tego, że „anioł Pana” to sam Bóg, a nie jeden z aniołów przemawiających w Jego imieniu:

(Wj 3:1–6) 1 Mojżesz pasał stado swego teścia Jetra, kapłana Midianitów. Zaprowadził stado na drugą stronę pustyni i przyszedł do góry Bożej, do Horebu. 2 I Anioł PANA [hebr. malak JHWH] ukazał mu się w płomieniu ognia, ze środka krzewu. (…) 3 Wtedy Mojżesz powiedział: Podejdę i zobaczę to wielkie zjawisko (…) 4 A gdy PAN [hebr. JHWH] widział, że podchodził, aby to zobaczyć, zawołał do niego Bóg [hebr. elohim] ze środka tego krzewu: Mojżeszu, Mojżeszu! (…) 6 I dodał: Ja jestem Bogiem [hebr. elohe] twego ojca, Bogiem Abrahama, Bogiem Izaaka i Bogiem Jakuba. I Mojżesz zakrył twarz, bo bał się patrzeć na Boga [hebr. haelohim].

W Nowym Testamencie odpowiednikiem hebrajskiego terminu malak JHWH jest grecki zwrot angelos kyriu, co jasno wynika z porównania dwu wersetów:

(Dz 7:30) Po czterdziestu latach ukazał mu się na pustyni góry Synaj anioł Pana [gr. angelos kyriu] w płomieniu ognia w krzaku.

(Wj 3:2 I Anioł PANA [hebr. malak JHWH] ukazał mu się w płomieniu ognia, ze środka krzewu. (…)

Termin ten znajdziemy w księgach NT 12 razy. Jednak w jednym wypadku „anioł Pana” odnosi się do anioła Gabriela (zob. cytowany wyżej fragment z Ewangelii według Łukasza). W pozostałych jedenastu — wydaje się, że do samego Boga. Znamienny jest tu opis anioła, który odwalił kamień od wejścia do pustego już grobu Jezusa:

(Mt 28:2–3) 2 A oto powstało wielkie trzęsienie ziemi. Anioł Pana [gr. angelos kyriu] bowiem, zstąpiwszy z nieba, podszedł, odwalił kamień od wejścia i usiadł na nim. 3 Jego oblicze było jak błyskawica, a jego szaty białe jak śnieg.

Porównaj, szanowny czytelniku, ten fragment z wersetami z Księgi Daniela, Ewangelii według Marka i Objawienia świętego Jana, a wnioski wyciągnij sam. Nie będę Ci nic sugerował.

(Dn 7:9) I patrzyłem, aż trony zostały postawione, a Odwieczny zasiadł; jego szata była biała jak śnieg, a włosy jego głowy jak czysta wełna, jego tron jak ogniste płomienie, a jego koła jak płonący ogień.

(Mk 9:2–3) 2 A po sześciu dniach Jezus wziął ze sobą Piotra, Jakuba i Jana i wprowadził ich samych na wysoką górę, żeby byli na osobności. I przemienił się przed nimi. 3 A jego szaty stały się lśniące i bardzo białe, jak śnieg, jak żaden folusznik na ziemi nie potrafi wybielić.

(Ap 1:10–18) 10 Znalazłem się w zachwyceniu Ducha w dniu Pańskim i usłyszałem za sobą głos potężny jakby trąby; 11 Który mówił: Ja jestem Alfa i Omega, pierwszy i ostatni. Co widzisz, napisz w księdze i poślij do siedmiu kościołów, które są w Azji: do Efezu, Smyrny, Pergamonu, Tiatyry, Sardes, Filadelfii i Laodycei. 12 I odwróciłem się, aby zobaczyć, co to za głos mówił do mnie. A gdy się odwróciłem, zobaczyłem siedem złotych świeczników; 13 A pośród tych siedmiu świeczników kogoś podobnego do Syna Człowieczego, ubranego w długą szatę i przepasanego na piersi złotym pasem. 14 Jego głowa i włosy były białe jak biała wełna, jak śnieg, a jego oczy jak płomień ognia. 15 Jego stopy podobne do mosiądzu, jakby w piecu rozżarzonego, a jego głos jak szum wielu wód. 16 W swej prawej ręce miał siedem gwiazd, a z jego ust wychodził ostry miecz obosieczny. Jego oblicze było jak słońce, gdy świeci w pełni swej mocy. 17 Gdy go zobaczyłem, padłem do jego stóp jak martwy i położył na mnie swą prawą rękę, mówiąc mi: Nie bój się! Ja jestem pierwszy i ostatni; 18 I żyjący, a byłem umarły. A oto żyję na wieki wieków i mam klucze piekła i śmierci.

* Zwrot „aniołowie Boga” (hebr. malache elohim) znajdziemy w tekście dwa razy (zob. Rdz 28:12 i Rdz 32:2); w obu przypadkach ewidentnie chodzi o jakichś nieokreślonych aniołów, a rzeczownik elohim występuje bez rodzajnika określonego.

** Z podobną konstrukcją mamy do czynienia w przypadku zwrotów „król Dawid” (jest tylko jedna osoba, o której można powiedzieć „król Dawid”) czy „rzeka Eufrat”.

Postscriptum

Dla zainteresowanych sztuką przytaczam fragment artykułu „Ewolucja ikonografii anielskiej w malarstwie europejskim” Ireny Frühling i Herberta Oleschko:
„Skrzydła anielskie wskazują na funkcję posłannictwa duchów, oznaczają ich szybkość i gotowość do spełniania poleceń. Tendencja do wyobrażania duszy oraz duchów ze skrzydłami jest znana w wielu religiach, potwierdzają to przekazy egipskie, babilońskie, greckie i perskie. Dobre duchy w sztuce chrześcijańskiej nie zawsze były uskrzydlone. Do III wieku obowiązywał antyczny wzorzec mężczyzn – ambasadorów Boga, z reguły w czerwonych tunikach, brodatych i bezskrzydłych; wyróżnikiem ich duchowości były czerwone twarze. Eteryczność duchowej substancji oznaczano początkowo za pomocą aureoli lub nimbu wokół głów anielskich oraz świętych. Od schyłku IV wieku pojawił się nowy wyznacznik anielskości – skrzydła, np. kamienne popiersia Raguela i Rafała odnalezione na cmentarzyskach pod Poitiers. Tendencja do malowania aniołów ze skrzydłami wystąpiła już w II wieku po Chr. (wskazówki Tertuliana), później gorąco zalecali ten atrybut św. Hieronim i św. Jan Chryzostom. Ostatecznie skrzydła stały się podstawowym wizualnym wyznacznikiem anielskości w V wieku. Początkowo były to postaci dwuskrzydłe, zgodnie z antycznymi przedstawieniami Nike, Wiktorii oraz geniuszy. Później duchom odjęto brody, krótkie tuniki zastąpiono albami diakonów . Duchy wyższej rangi (serafini, cherubini) prezentowano z większa ̨ ilością skrzydeł (nawet do 6 par). Skrzydła miały najróżniejsze linie i kształty: serca, promienie, liście, kwiaty, odnoszono się do skrzydeł ptasich wielu gatunków. Podstawowe kolory: biały, złoty, cauda pavonis (tęczowe z wplecionymi oczkami).”
  • Ilustracja pochodzi z: The Illuminated Bible, containing the Old and New Testaments, translated out of the original tongues, and with the former translations diligently compared and revised . . . embellished with sixteen hundred historical engravings by J. A. Adams, more than fourteen hundred of which of which are from original designs by J. G. Chapman. New-York, Harper & Brothers, Publishers, 82 Cliff-Street, 1846.
  • Wszystkie cytaty (chyba, że zaznaczono inaczej) pochodzą z tzw. Uwspółcześnionej Biblii Gdańskiej (2017). Pismo Święte. Stary i Nowy Testament, pilnie i wiernie przetłumaczone w 1632 roku z języka greckiego i hebrajskiego na język polski z uwspółcześnioną gramatyką i uaktualnionym słownictwem. Toruń: Fundacja Wrota Nadziei.
  • Cytaty oznaczone (KJV 1900) pochodzą z The Holy Bible: King James Version. (2009). (Electronic Edition of the 1900 Authorized Version). Bellingham, WA: Logos Research Systems, Inc.
  • Ewentualne odstępstwa od opublikowanego w UBG i KJV tekstu są niezamierzone i są jedynie wynikiem pomyłek podczas kopiowania lub redakcji tekstu w wersji elektronicznej.
Do poczytania
  • Barry, J. D., Bomar, D., Brown, D. R., Klippenstein, R., Mangum, D., Sinclair Wolcott, C., … Widder, W. (Eds.). (2016). In The Lexham Bible Dictionary. Bellingham, WA: Lexham Press.
  • Bednarski, W., Matusiak, S. (2015). Zmienne nauki Świadków Jehowy. Najważniejsze zmiany w doktrynie Towarzystwa Strażnica w latach 1879-2011. Wyd. rozszerzone i uzupełnione, wersja elektroniczna. Styczeń 2015.
  • Biblia Sacra Vulgata: Iuxta Vulgatem Versionem. (1969). (electronic edition of the 3rd edition.). Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft.
  • Bobrowski, A., Brodka, D., Korpanty, J., & Wolanin, H. (2001-2003). Słownik łacińsko-polski. (J. Korpanty red.). Warszawa: Wydawnictwo Szkolne PWN.
  • Boryś, W. (2005). Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
  • Cloud, D. W. (2012). Jehowa’s Witnesses. London On.: Way of Life Literature.
  • Cooper, L. E. (1994). Ezekiel (Vol. 17). Nashville: Broadman & Holman Publishers.
  • Davidson, A. B. (1902). Introductory Hebrew grammar Hebrew syntax (3rd ed.). Edinburgh: T&T Clark.
  • Ezra, A. I. (1873). The Commentary of IBN Ezra on Isaiah. (M. Friedländer, Ed.) (Vol. 1). London: Trübner & Co.
  • Forstner, D. (1990). Świat symboliki chrześcijańskiej (P. Pachciarek, R. Turzyński, & W. Zakrzewska, Trans.). Warszawa: „Pax”.
  • Gaebelein, A. C. (1924). The angels of God. New York: Publication office „Our Hope”.
  • Gesenius, W., & Robinson, E. (1854). A Hebrew and English lexicon of the Old Testament, including the Biblical Chaldee (5 ed.). Boston: Crocker and Brewster.
  • Glare, P. G. W. (Ed.) (2012). Oxford Latin dictionary (2nd ed.). Oxford: Oxford University Press.
  • Heiser, M. S. (2018). Angels. What the Bible really says about God’s heavenly host. Bellingham, WA: Lexham Press.
  • Heiser, M. S. (2015). The unseen realm. Recovering the supernatural worldview of the Bible. Bellingham, WA: Lexham Press.
  • Köhler, L., Baumgartner, W., & Stamm, J. J. (2008). Wielki słownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu. T. 1, Słownik hebrajsko-polski (K. Madaj & i inni, Trans. P. Dec Ed.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Vocatio”.
  • Lambdin, T. O. (2012). Wprowadzenie do hebrajskiego biblijnego (H. Drawnel & B. Sokal, Tłum. wyd. 2). Lublin: Wydawnictwo KUL.
  • Lewis, C. T., & Short, C. (1891). Harpers’ Latin Dictionary. New York; Oxford: Harper & Brothers; Clarendon Press.
  • Martin, D. M. (1995). 1, 2 Thessalonians (Vol. 33). Nashville: Broadman & Holman Publishers.
  • Matthews, V. H., Chavalas, M. W., & Walton, J. H. (2000). The IVP Bible background commentary: Old Testament (electronic ed.). Downers Grove, IL: InterVarsity Press.
  • Oleschko, H. (Red.) (2002). Księga o aniołach. Kraków: Wydaw. WAM.
  • Polhill, J. B. (1992). Acts (Vol. 26). Nashville: Broadman & Holman Publishers.
  • Pseudo-Dionysius. (1987). Pseudo-Dionysius: The Complete Works. (J. Farina, Ed., C. Luibheid & P. Rorem, Trans.). New York; Mahwah, NJ: Paulist Press.
  • Stuart, D. K. (2006). Exodus (Vol. 2). Nashville: Broadman & Holman Publishers.
  • Swanson, J. (1997). Dictionary of Biblical Languages with Semantic Domains: Hebrew (Old Testament) (electronic ed.). Oak Harbor: Logos Research Systems, Inc.
  • Tomasz z Akwinu (1962-1986). Suma teologiczna. T. 1-34. London: Veritas.
  • Walker, L. L., Elmer A. Martens. (2005). Cornerstone biblical commentary: Isaiah, Jeremiah, & Lamentations (Vol. 8). Carol Stream, IL: Tyndale House Publishers.
  • Van der Toorn, K., Becking, B., & van der Horst, P. W. (1999). In Dictionary of deities and demons in the Bible (2nd extensively rev. ed.). Leiden; Boston; Köln; Grand Rapids, MI; Cambridge: Brill; Eerdmans.
  • Waltke, B. K., & O’Connor, M. P. (1990). An introduction to biblical Hebrew syntax. Winona Lake, IN: Eisenbrauns.

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *