Rzetelna egzegeza Biblii opiera się na dosłownej interpretacji tekstu. Nie oznacza to oczywiście, że neguje ona istnienie w tekście figur stylistycznych, typów, symboli czy przypowieści. Są one przecież powszechnie akceptowane jako logiczne i w pełni uzasadnione sposoby przekazywania myśli. Niemniej jednak, jak pokazuje historia (zob. część pierwszą artykułu), interpretacja alegoryczna przez ponad dwa tysiące lat skutecznie wypierała — i nadal wypiera — metodę dosłowną, a więc konsekwentną i spójną egzegezę gramatyczno-historyczną.
Zwolennicy metody alegorycznej często powołują się na krótki fragment z Listu do Galacjan, gdzie Paweł napisał:
(Ga 4:21–26) 21 Powiedzcie mi, wy, którzy chcecie być pod prawem, czy nie słuchacie, co mówi prawo? 22 Napisane jest bowiem, że Abraham miał dwóch synów, jednego z niewolnicy, a drugiego z wolnej. 23 Lecz ten z niewolnicy urodził się według ciała, ten zaś z wolnej — według obietnicy. 24 Ma to znaczenie alegoryczne [gr. allegorumena]: te kobiety oznaczają dwa przymierza: jedno z góry Synaj, które rodzi w niewolę — jest nim Hagar. 25 Hagar bowiem to góra Synaj w Arabii, a odpowiada ona dzisiejszemu Jeruzalem, bo jest ono w niewoli wraz ze swoimi dziećmi. 26 Natomiast Jeruzalem, które jest w górze, jest wolne i ono jest matką nas wszystkich.
Czy te kilka wersetów jest wystarczającym argumentem za tym, aby całe Pismo interpretować mistycznie? Odpowiedź brzmi: nie. Po pierwsze, jest to jedyne miejsce w Nowym Testamencie, gdzie występuje greckie słowo allegoreo (mówić alegorycznie / w przenośni). Co za tym idzie, żaden z Apostołów i autorów pozostałych ksiąg NT nigdy go nie użył. Żaden z nich nic też nie wspominał o alegorycznej interpretacji pism Starego Testamentu. Po drugie, Paweł nie twierdzi tutaj, że wydarzenia ze starego Testamentu to tylko alegorie, ale sam konstruuje alegorię (lekcję dla Galacjan) na podstawie wydarzeń z życia Abrahama. A więc Apostoł układa midrasz (zob. tutaj), który z jednej strony nie narusza dosłownego sensu starotestamentowego tekstu, a z drugiej — w sposób całkowicie zaskakujący — określa judaizujących potomków wolnej Sary, dziećmi niewolnicy Hagar (!). I wreszcie po trzecie, sam Pan Jezus wyjaśniając uczniom starotestamentowe proroctwa, mówił, że miały się one wypełnić DOSŁOWNIE, a nie na jakimś tajemniczym poziomie mistyczno-duchowym, zaś uczniowie byli bezpośrednimi świadkami realnego wypełnienia się tych proroctw w świecie fizycznym:
(Łk 24:25–48) 25 Wtedy on [Jezus – red.] powiedział do nich: O głupi i serca nieskorego do wierzenia we wszystko, co powiedzieli prorocy! 26 Czyż Chrystus nie musiał tego wycierpieć i wejść do swojej chwały? 27 I zaczynając od Mojżesza i wszystkich proroków, wykładał im, co było o nim napisane we wszystkich Pismach. (…) 44 Potem powiedział do nich: To są słowa, które mówiłem do was, będąc jeszcze z wami, że musi się wypełnić wszystko, co jest o mnie napisane w Prawie Mojżesza, u Proroków i w Psalmach. 45 Wtedy otworzył ich umysły, żeby rozumieli Pisma. 46 I powiedział im: Tak jest napisane i tak Chrystus musiał cierpieć, i trzeciego dnia zmartwychwstać; 47 I w jego imieniu ma być głoszona pokuta i przebaczenie grzechów wszystkim narodom, począwszy od Jerozolimy. 48 A wy jesteście tego świadkami.
Tak więc inną rzeczą jest interpretacja alegorii zawartej w Piśmie Świętym, a inną alegoryzacja całego tekstu biblijnego według własnego kaprysu, czy upodobania. Tyndale powiedział: „…Pismo używa przysłów, porównań, zagadek, czy alegorii, tak samo jak jak każda inna mowa, ale to, co przysłowie, porównanie, zagadka czy alegoria oznacza, jest oparte na sensie dosłownym, który musisz skrupulatnie odszukać”.
Porzucenie interpretacji dosłownej na rzecz alegorycznej prowadzi do bałaganu interpretacyjnego i zamieszania, a w konsekwencji do poważnych błędów doktrynalnych. Zwolennicy alegoryzacji Pisma nie widzą różnicy pomiędzy poszczególnymi okresami, w których Bóg na różne sposoby przemawiał do ludzi, objawiał im część swojego planu zbawienia i nakazywał spełniać wymagania dotyczące zachowywania określonych praw i zasad postępowania. W konsekwencji nie odróżniają Izraela od Kościoła, czy też próbują członkom Kościoła narzucić Prawo Mojżeszowe (a przynajmniej jego część). Inni z kolei twierdzą, że Bóg już „skończył” z Żydami, a wszystkie obietnice złożone wobec Izraela przeszły na Kościół, który teraz jest „Nowym Izraelem”. Jeśli chodzi o interpretację proroctw, szczególnie tych dotyczących czasów ostatecznym, sądu i końca świata, metoda alegoryczna przynosi równie opłakane skutki. Zwolennicy alegoryzacji tekstu nie przyjmują do wiadomości zapowiedzi tzw. tysiącletniego królestwa, w którym (miejmy nadzieję, że już niebawem) na Ziemi, na swoim tronie w Jerozolimie, zasiądzie Pan Jezus Chrystus. Nie rozróżniają także kilku odrębnych, zapowiedzianych w tekście biblijnym sądów, które dotyczą różnych momentów historii świata i różnych grup ludzi. Za główny cel i zamysł przedstawiony w Biblii uważają zbawienie człowieka, nie dostrzegając, że nadrzędnym celem objawienia zapisanego w Piśmie jest chwała Boga.
Możemy tu dla przykładu wymienić takie błędne systemy doktrynalne jak: amilenializm i postmilenializm (ang. amillenialism and postmillenialism), teologię przymierza (ang. covenant theology), teologię zastąpienia (ang. replacement theology / supersessionism), czy wreszcie — pełną sprzeczności i opartą na niezdefiniowanej tradycji — teologię katolicką, u podstaw której leżą pisma Filona, Klemensa i Orygenesa*, a wraz z nimi pogańska filozofia grecka.
Należy jednak pamiętać, że trzymanie się gramatyczno-historycznej interpretacji Pisma niestety nie gwarantuje nieomylności w odczytywaniu sensu biblijnego tekstu, a tym bardziej życia i postępowania według nakazów Boga. To przecież przydarzyło się Żydom za czasów Jezusa, którzy pomimo biegłej znajomości samego tekstu Prawa, Proroków i Pism nie potrafili — a niektórzy wyraźnie nie chcieli — wyłowić z tekstu sedna objawienia w nim zawartego:
(Mt 23:23–24) 23 Biada wam, uczeni w Piśmie i faryzeusze, obłudnicy, bo dajecie dziesięcinę z mięty, anyżu i kminku, a opuszczacie to, co ważniejsze w prawie: sąd, miłosierdzie i wiarę. To należało czynić i tamtego nie zaniedbywać. 24 Ślepi przewodnicy! Przecedzacie komara, a połykacie wielbłąda.
Na zakończenie zaprezentujemy w sposób zwięzły i usystematyzowany argumenty przemawiające przeciw interpretacji alegorycznej, za interpretacją dosłowną oraz kilka dodatkowych reguł poprawnej interpretacji tekstu biblijnego, które uzupełniają zasady przedstawione tutaj.
Metoda alegoryczna (mistyczna) interpretacji Biblii jest niepoprawna, ponieważ:
- jest uzależniona od subiektywnego podejścia interpretatora lub próby dostosowania domniemanego znaczenia tekstu do przyjętego z góry systemu teologicznego, co w konsekwencji pozostawia zwykłego czytelnika bez solidnej podstawy doktrynalnej, jaką powinien być autorytatywny, jednoznaczny tekst Biblii;
- wymaga od interpretatora specyficznego „treningu” intelektualnego albo mistycznej percepcji, a nie zwyczajnego zrozumienia tego, co jest zapisane zwykłym językiem w powszechnie akceptowalnym sensie;
- powoduje rozłamy wewnątrz samego środowiska stosującego tę metodę z uwagi na fakt, że pozwala wyprowadzać różnym interpretatorom własne wnioski z tego samego fragmentu (nierzadko próbują oni narzucać swoje, jedynie poprawne „rozumienie” wszystkim innym);
- daje możliwość zupełnie niekontrolowanego spekulowania na temat znaczenia danego tekstu tylko na podstawie wyobraźni interpretatora;
- cały sens Pisma Świętego zostaje zredukowany do tego, co wydaje się słuszne interpretatorowi;
- pozwala na „obejście” trudnych fragmentów lub dostosowanie/nagięcie ich znaczenia w ten sposób, aby potwierdzały różne dziwne doktryny teologiczne, np. z obszaru eschatologii czy soteriologii;
- przekręca Pismo pod pretekstem poszukiwania głębszego i bardziej „duchowego” znaczenia;
- jest rezultatem próby połączenia pogańskiej, często absurdalnej, filozofii greckiej z prawdą objawioną przez Boga w Biblii; negatywne efekty tego pomysłu stosunkowo łatwo jest odnaleźć w historii Europy i Kościoła;
- przenosi ostateczny autorytet ze Słowa Bożego na interpretatora, a co za tym idzie uzależnia „wierzących” od doktryny narzuconej przez tego interpretatora — prywatnego bądź instytucjonalnego;
- nie pozwala zrozumieć intencji i znaczenia zamierzonego przez autora tekstu;
- pozbawia słowa ich zwykłego i oczywistego znaczenia;
- sprawia, że prawdziwa, zdrowa interpretacja Biblii jest ostatecznie niewykonalna.
Metoda dosłowna (normalna) interpretacji Biblii jest poprawna, ponieważ:
- Pismo w wielu miejscach wskazuje na dosłowną interpretację tego, co zostało zapisane we wcześniejszych księgach;
- interpretacja dosłowna była stosowana przez rabinów w I wieku, a Jezus tej metody nie ocenił negatywnie, ani nie skorygował; sam interpretował Pisma starotestamentowe dosłownie; potępił za to stawianie autorytetu ludzkiej tradycji ponad Słowem Bożym;
- apostołowie rozumieli pisma Starego Testamentu dosłownie, a nie doszukiwali się w nim mistycznych, ukrytych, głębszych, dostępnych tylko dla wtajemniczonych/oświeconych uczniów;
- przestudiowanie proroctw dotyczących pierwszego przyjścia Mesjasza oraz ich wypełnienie w życiu Jezusa nie pozostawia wątpliwości, że wszystkie one wypełniły się dosłownie, realnie (a nie mistycznie), wobec wielu naocznych świadków — należy się zatem spodziewać, że pozostałe proroctwa również wypełnią się w fizycznym świecie w sposób dosłowny;
- metoda ta interpretuje tekst biblijny w sposób normalny, respektując zwyczajne, tradycyjne znaczenie słów;
- daje logiczny, konsekwentny i spójny sposób interpretacji całej Biblii.
Reguły właściwej interpretacji tekstu biblijnego
(nazwy wymienionych niżej reguł są tłumaczone z języka angielskiego, a często ich przełożenie nie jest łatwe, dlatego podaję również oryginalne określenia)
- prawo rzeczywistego znaczenia (the law of actual meaning) — jeżeli zwykły sens Pisma nie jest sprzeczny ze zdrowym rozsądkiem, należy go przyjąć i nie doszukiwać się innego; należy brać każde słowo w jego podstawowym, zwykłym, dosłownym znaczeniu, chyba że bezpośredni kontekst (zastosowanie figury stylistycznej) wskazuje na znaczenie symboliczne czy metaforyczne; (w języku angielskim jest takie powiedzenie: The Bible means what it says and says what it means)
- prawo kontekstowego znaczenia (the law of contextual meaning) — każdy fragment tekstu powinien być interpretowany w kontekście historycznym i gramatycznym, ze zwróceniem uwagi na to, kto mówi, dla kogo jego wiadomość jest przeznaczona i pod jakimi warunkami jest prawdziwa; istotny jest także kontekst bliższy (dany fragment, rozdział) jak i dalszy (cała księga, miejsce księgi w całej Biblii)
- prawo pierwszego wystąpienia (the law of first mention) — pierwsze wystąpienie danego słowa (lub tematu) rzuca światło na jego znaczenie/sens w kolejnych miejscach Biblii, gdzie się pojawia
- prawo stopniowych wystąpień (the law of progressive mention) — od pierwszego do ostatniego wystąpienia danego słowa (lub tematu) w Biblii, informacja (doktryna) jest rozwijana stopniowo/progresywnie w kolejnych księgach
- prawo wszystkich wystąpień (the law of full mention) — dopiero wszystkie wystąpienia danego słowa (lub tematu) w całej Biblii dają pełne znaczenie/sens danego słowa (lub tematu)
- prawo porównawczego wystąpienia (the law of comparative mention) — porównanie kilku (a przynajmniej dwóch, jeżeli nie ma ich więcej) różnych fragmentów dotyczących danego tematu daje pełny obraz objawionej prawdy (porównaj też regułę poprzednią)
- prawo ilustracji (the law of illustration) — dla wielu objawionych w Biblii prawd znajdziemy w tekście jeden, przemawiający do serca i umysłu czytelnika, przykład
- prawo podwójnego odniesienia (the law of double reference) — niektóre fragmenty proroctw przedstawiają w formie pojedynczego – i nie do końca jasnego obrazu – wydarzenia, które historycznie rzecz biorąc są oddalone od siebie o wiele (czasem kilkaset lub nawet kilka tysięcy) lat; w pewnych przypadkach wydarzenia z przeszłości ilustrują wydarzenia, które dopiero mają nadejść
- prawo zastosowania duchowego (the law of spiritual application) — przykłady i wydarzenia, których opisy znajdują się w księgach Starego Testamentu, mogą być pomocne dla wszystkich, bo „Całe Pismo jest natchnione przez Boga i pożyteczne do nauki, do strofowania, do poprawiania, do wychowywania w sprawiedliwości” (2 Tm 3:16)
- prawo Głównego Klucza (the law of the Master Key) — Głównym Kluczem pozwalającym zrozumieć tekst Biblii jest Pan Jezus Chrystus, bo to on jest Najwyższym Podmiotem (ang. Supreme Subject) wszystkich przedstawionych w Biblii historii, wydarzeń, symboli i proroctw:
(J 5:45–46) 45 Nie sądźcie, że ja [Jezus – red.] was [Żydów – red.] będę oskarżał przed Ojcem. Jest ktoś, kto was oskarża, Mojżesz, w którym wy pokładacie nadzieję. 46 Bo gdybyście wierzyli Mojżeszowi, wierzylibyście i mnie, gdyż on pisał o mnie.
(Łk 24:27) I zaczynając od Mojżesza i wszystkich proroków, wykładał im [uczniom – red.], co było o nim napisane we wszystkich Pismach.ich
- Ilustracja pochodzi z: The Illuminated Bible, containing the Old and New Testaments, translated out of the original tongues, and with the former translations diligently compared and revised . . . embellished with sixteen hundred historical engravings by J. A. Adams, more than fourteen hundred of which of which are from original designs by J. G. Chapman. New-York, Harper & Brothers, Publishers, 82 Cliff-Street, 1846.
- Wszystkie cytaty (chyba, że zaznaczono inaczej) pochodzą z tzw. Uwspółcześnionej Biblii Gdańskiej (2017). Pismo Święte. Stary i Nowy Testament, pilnie i wiernie przetłumaczone w 1632 roku z języka greckiego i hebrajskiego na język polski z uwspółcześnioną gramatyką i uaktualnionym słownictwem. Toruń: Fundacja Wrota Nadziei.
- Ewentualne odstępstwa od opublikowanego w UBG tekstu są niezamierzone i są jedynie wynikiem pomyłek podczas kopiowania lub redakcji tekstu w wersji elektronicznej.
Do poczytania
- Angus, J., & Green, S. G. (1904). The Bible hand-book. An introduction to the study of sacred scripture. London: The Religious Tract Society.
- Allis, O. T. (1945). Prophecy and the church. An examination of the claim of dispensationalists that the Christian church is a mystery parenthesis which interrupts the fulfilment to Israel of the kingdom prophecies of the Old Testament. London: J. Clarke.
- Augustyn. (1979). O nauce chrześcijańskiej. Sprostowania (J. Sulowski, tłum.). Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej.
- Blaising, C. A. (1988). Development of Dispensationalism by Contemporary Dispensationalists. Bibliotheca Sacra, 145, 1955-1995.
- Briggs, C. A. (1906). General introduction to the study of Holy Scripture. The principles, methods, history, and results of its several departments and of the whole. Edinburgh: T & T Clark.
- Burton, E. D. W. (1920). A critical and exegetical commentary on the Epistle to the Galatians. C. Scribner’s Sons.
- Case, S. J. (1923). The millennial hope. Chicago, Ill: The University of Chicago press.
- Chafer, R. T. The science of Biblical hermeneutics; an outline study of its laws. Dallas, Tex.: Bibliotheca Sacra.
- Farrar, F. W. (1886). History of interpretation. Eight lectures preached before the University of Oxford in the year 1885 on the foundation of the late Rev. John Bampton. London: Macmillan.
- Feinberg, C. L. (1954). Premillennialism or amillennialism? The premillenial and amillenial systems of Biblical interpretation analyzed and compared. Wheaton, Ill: Van Kampen Press.
- Fritsch, C. T. (1947). Biblical Typology. Bibliotheca Sacra, 104, 104-216.
- Gilbert, G. H. (1908). Interpretation of the Bible. New York: The Macmillan Company.
- George, T. (1994). Galatians (Vol. 30). Broadman & Holman Publishers.
- Hendriksen, W., & Kistemaker, S. J. (1953–2001). Exposition of Galatians (Vol. 8). Baker Book House.
- Horne, T. H., Davidson, S., & Tregelles, S. P. (2013). An introduction to the critical study and knowledge of the Holy Scriptures. Cambridge: Cambridge University Press.
- Karleen, P. S. (1987). The handbook to Bible study with a guide to the Scofield study system. New York: Oxford University Press.
- Kelly, J. N. D. (1988). Początki doktryny chrześcijańskiej (J. Mruk, tłum.). Warszawa: Pax.
- Lange, J. P., Lewis, T., & Schaff, P. (1864). A commentary on the holy Scriptures, by J.P. Lange, in connection with a number of eminent European divines, tr. [by T. Lewis and others] and ed., with additions, by P. Schaff. [With the text]. Old Testament, 16 vols.; New Testament, 10 vols. Edinb.
- Pentecost, J. D. (2010). Things to come. A study in biblical eschatology. Grand Rapids, Mich: Zondervan.
- Ramm, B. (1970). Protestant Biblical interpretation. A textbook of hermeneutics (3rd revised ed.). Grand Rapids, MI: Baker.
- Reventlow, H. (2009). History of biblical interpretation. Atlanta: Society of Biblical Literature.
- Schaff, P. (2011). History of the Christian church. Haines City, Florida: Revelation Insight Publishing Co.
- Schaff, P., ed. (1887). St. Augustin’s City of God and Christian Doctrine (Vol. 2). Christian Literature Company.
- Singer, I., ed. (1901–1906). In The Jewish Encyclopedia: A Descriptive Record of the History, Religion, Literature, and Customs of the Jewish People from the Earliest Times to the Present Day, 12 Volumes. Funk & Wagnalls.
- Stern, D. H. (1996). Jewish New Testament Commentary. A companion volume to the Jewish New Testament (electronic ed.). Jewish New Testament Publications.
- David H. Stern. (2005). Komentarz Żydowski do Nowego Testamentu. Oficyna Wydawnicza „Vocatio.”
- Terry, M. S. (1974). Biblical hermeneutics. A treatise on the interpretation of the Old and New Testaments. Grand Rapids, Mich.: Zondervan Pub. House.
- Trahan, K. (2007). A Complete Guide to Understanding the Dispensationalism Controversy. Disciple of Jesus Ministries, Inc.