Jak się powszechnie uważa, Ewangelia według Mateusza była przeznaczona dla Żydów, czy też chrześcijan żydowskiego pochodzenia. A jeśli przyjrzymy się dokładniej 17 i 18 wersetowi z 16 rozdziału tej Ewangelii:
(Mt 16:17–19) 17 Wtedy Jezus powiedział do niego: Błogosławiony jesteś, Szymonie, synu Jonasza, bo nie objawiły ci tego ciało i krew, ale mój Ojciec, który jest w niebie. 18 Ja ci też mówię, że ty jesteś Piotr, a na tej skale zbuduję mój kościół, a bramy piekła go nie przemogą. 19 I tobie dam klucze królestwa niebieskiego. Cokolwiek zwiążesz na ziemi, będzie związane i w niebie, a cokolwiek rozwiążesz na ziemi, będzie rozwiązane i w niebie.
to okazuje się, na co wskazują liczne komentarze, że nawet dobór terminów użytych przez Mateusza w tym krótkim fragmencie jest hebrajski, a nie hellenistyczny — mimo, że jego Ewangelia jest spisana po grecku.
Sformułowanie „błogosławiony jesteś” jest żydowskie i w duchu, i w formie. Odnajdujemy je na przykład w Księdze Powtórzonego Prawa, w Psalmach, czy w Księdze Kronik:
(Pwt 28:1–3) 1 Jeśli będziesz pilnie słuchał głosu PANA, swego Boga, by przestrzegać i wypełniać wszystkie jego przykazania, które ci dziś nakazuję, to PAN, twój Bóg, wywyższy cię ponad wszystkie narody ziemi. 2 I spłyną na ciebie te wszystkie błogosławieństwa, i dosięgną cię, jeśli będziesz słuchał głosu PANA, swego Boga: 3 Błogosławiony będziesz [heb. baruch atta] w mieście i błogosławiony będziesz [heb. uwaruch atta] na polu.
(Ps 119:12) Błogosławiony jesteś [heb. baruch atta], PANIE; naucz mnie twoich praw.
(1 Krn 29:10) Dawid więc błogosławił PANU przed całym zgromadzeniem i powiedział: Błogosławiony jesteś [heb. baruch atta], PANIE, Boże Izraela, naszego ojca, na wieki wieków.
Z kolei zwrot „ciało i krew”, jakkolwiek nie występuje w Starym Testamencie, jest także żydowski. Świadczą o tym listy Pawła (nawróconego faryzeusza), w których używa go na określenie fizycznego człowieka:
(Ga 1:11–16) 11 A oznajmiam wam, bracia, że głoszona przeze mnie ewangelia nie jest według człowieka. 12 Nie otrzymałem jej bowiem ani nie nauczyłem się jej od człowieka, ale przez objawienie Jezusa Chrystusa. 13 Słyszeliście bowiem o moim dawniejszym postępowaniu w judaizmie, że ponad miarę prześladowałem kościół Boży i niszczyłem go; 14 I wyprzedzałem w judaizmie wielu moich rówieśników z mojego narodu, będąc bardzo gorliwym zwolennikiem moich ojczystych tradycji. 15 Lecz gdy upodobało się Bogu, który mnie odłączył w łonie mojej matki i powołał swoją łaską; 16 Aby objawić swego Syna we mnie, abym głosił go wśród pogan, natychmiast, nie radząc się ciała i krwi; 17 Ani nie udając się do Jerozolimy, do tych, którzy przede mną byli apostołami, poszedłem do Arabii, po czym znowu wróciłem do Damaszku.
Ponadto zwrot ten występuje w niezliczonej liczbie pism żydowskich, gdzie oznacza człowieka w przeciwieństwie do duchowego Boga.
Nadto „Ojciec, który jest w niebie” (heb. awinu szebaszszamajim), jest specjalnym „imieniem” Boga opisującym jeden z Jego atrybutów, które obecne jest w tradycji rabinicznej. Odnajdujemy je zresztą w hebrajskim przekładzie Nowego Testamentu, na przykład w Ewangelii według Mateusza:
Matthew 6:9 Wy więc tak się módlcie: Ojcze nasz, który jesteś w niebie, niech będzie uświęcone twoje imię.
Podobnie hebrajskie jest sformułowanie „mówię ci” (zob. np. Wj 4:23), wyrażenie „bramy piekła” występuje w żydowskiej apokryficznej Drugiej Księdze Enocha (tzw. „słowiańskiej”, zob. 2 Hen 42:1), a określenie „cokolwiek zwiążesz… cokolwiek rozwiążesz” oznacza w rabinicznej tradycji prawnej władzę zabraniania i pozwalania, deklarowania czegoś jako zgodne lub niezgodne z prawem, a także darowania (kary, wyroku).
Zatem skoro Ewangelia według Mateusza była skierowana do słuchaczy z żydowskiego kręgu kulturowego (i dla nich zrozumiała), a cały kontekst wypowiedzi Jezusa z wersetów 17-19 bez wątpienia przywołuje tradycje żydowskie, to i znaczenia słowa „skała”, na której będzie zbudowany Kościół, także powinniśmy szukać w pismach hebrajskich. A zatem, żeby ostatecznie stwierdzić, o jakiej skale mówił Jezus Piotrowi, zajrzyjmy do Starego Testamentu.
W biblijnym języku hebrajskim mamy kilka rzeczowników, które zostały przetłumaczone jako „skała”:
- maoz — oznaczający generalnie siłę/moc i warowną twierdzę; w znaczeniu skały jest użyty w ST tylko raz:
(Sdz 6:26) A zbuduj ołtarz dla PANA, swego Boga, na szczycie tej skały [heb. hammaoz], na równym miejscu; (…)
- kef — oznaczający skały/głazy, słowo występujące w ST tylko dwa razy (zob. pierwszą część artykułu)
- sela — oznacza prawie zawsze wielką, litą, twardą skałę, i prawie zawsze występuje w liczbie pojedynczej, np. w Księdze Sędziów czy Pierwszej Księdze Królewskiej:
(Sdz 15:11) Wyruszyło więc trzy tysiące mężczyzn z Judy na szczyt skały [heb. sela] Etam i powiedzieli do Samsona: (…)
(1 Krl 19:11) (…) A oto PAN przechodził, a potężny i gwałtowny wiatr rozrywał góry i kruszył skały [heb. selaim] przed PANEM, (…)
Natomiast w czterech Psalmach słowo sela odnosi się do Boga, i zawsze występuje łącznie z zaimkiem „mój”:
(Ps 18:2) PAN moją skałą [heb. salei], moją twierdzą i wybawicielem. Mój Bóg moją opoką [heb. curi], której będę ufał, moją tarczą i rogiem mego zbawienia, moją warownią.
(Ps 31:3) Ty bowiem jesteś moją skałą [heb. sali] i twierdzą; (…)
(Ps 42:9) Powiem Bogu, mojej skale [heb. salij]: Czemu o mnie zapomniałeś? (…)
(Ps 71:3) Bądź mi skałą [heb. lecur] schronienia, gdzie zawsze mogę uciec; przykazałeś, aby mnie wybawiono, bo ty jesteś moją skałą [heb. sali] i twierdzą.
W sumie w tekście Biblii rzeczownik sela znajdziemy 58 razy.
- tsur — oznacza masywny blok skalny, solidną litą skałę, skalny klif, grań, a nawet górę, zaś w znaczeniu metaforycznym — siłę:
(Wj 33:21–22) 21 PAN mówił dalej: Oto miejsce przy mnie, staniesz na skale [heb. haccur]. 22 A gdy będzie przechodzić moja chwała, postawię cię w rozpadlinie skalnej [heb. haccur, dosł.: szczelinie skały] i zakryję cię swoją dłonią, aż przejdę.
(Lb 23:7–9) 7 I [Balaam – red.] rozpoczął swą przypowieść, mówiąc: Balak, król Moabu, sprowadził mnie z Aramu, z gór wschodnich tymi słowy: Przyjdź, przeklnij mi Jakuba, przyjdź, złorzecz Izraelowi. 8 Jakże mam przeklinać tego, kogo Bóg nie przeklął? I jak mam złorzeczyć temu, komu PAN nie złorzeczył? 9 Gdyż widzę go ze szczytu skał [heb. curim], spoglądam na niego z pagórków; oto ten lud będzie mieszkać osobno, do innych narodów nie będzie zaliczony.
Jednak znacznie częściej, bo aż 44 razy (na 74 wszystkich wystąpień tego słowa w ST), hebrajskie tsur jest użyte jako metafora oznaczająca Boga JHWH, bądź zastępująca Jego Święte Imię, lub też jako przymiotnik określający charakter Boga Izraela:
(Pwt 32:3–4) 3 Będę bowiem głosił imię PANA [heb. JHWH]. Uznajcie wielkość naszego Boga. 4 On jest Skałą [heb. haccur], a jego dzieło jest doskonałe, bo wszystkie jego drogi są sprawiedliwe. (…)
(2 Sm 23:3) Bóg Izraela przemówił, Skała [heb. cur] Izraela mówiła do mnie: (…)
Z kolejnych wersetów rozsianych po całym tekście Starego Testamentu dowiadujemy się, że Bóg jest „skałą zbawienia”, „skałą ucieczki”, „mocną skałą” i wreszcie „wieczną skałą/siłą”:
(2 Sm 22:47) PAN żyje, niech będzie błogosławiona moja skała [heb. curi], niech będzie wywyższony Bóg, skała [heb. cur] mojego zbawienia.
(Ps 94:22) Lecz PAN jest moją twierdzą, mój Bóg — skałą [heb. cur] mojej ucieczki.
(Ps 31:2) Nakłoń ku mnie swego ucha, czym prędzej mnie ocal; bądź mi mocną skałą [heb. cur], domem obronnym, abyś mnie wybawił.
(Iz 26:4) Pokładajcie nadzieję w PANU na wieki, bo JEHOWA BÓG jest wieczną skałą [heb. cur].
(Isaiah 26:4 KJV 1900) Trust ye in the Lord for ever: For in the Lord JEHOVAH is everlasting strength:
Zanim przejdziemy do wniosków z tych lingwistycznych rozważań, spójrzmy jeszcze na dwa ważne wydarzenia z czasów wędrówki Izraelitów z Egiptu do ziemi obiecanej im przez Boga oraz na komentarz, jaki daje do nich Paweł:
(Wj 17:3–6) 3 Lud zaś pragnął tam wody i szemrał przeciwko Mojżeszowi, (…) 4 Wtedy Mojżesz zawołał do PANA: Cóż mam uczynić z tym ludem? (…) 5 I PAN powiedział do Mojżesza: Idź przed ludem i weź ze sobą niektórych ze starszych Izraela. Weź także w rękę swoją laskę, którą uderzyłeś w rzekę, i idź. 6 Oto stanę przed tobą tam, na skale [heb. cur] na Horebie, i uderzysz w skałę [heb. cur], a wypłynie z niej woda, którą lud będzie pił. (…)
(Lb 20:2–8) 2 A gdy zabrakło wody dla ludu, zebrali się przeciw Mojżeszowi i Aaronowi. (…) 7 I PAN powiedział do Mojżesza: 8 Weź laskę, zgromadźcie cały lud, ty i twój brat Aaron, i przemówcie na ich oczach do tej skały [heb. hassela], a ona wyda z siebie wodę; wydobędziesz dla nich wodę ze skały [heb. hassela] i dasz pić całemu zgromadzeniu oraz ich zwierzętom.
Pierwsze z tych wydarzeń miało miejsce w Refidim, krótko po wyjściu Izraelitów z Egiptu, drugie — w Kadesz, 40 lat później. A teraz spójrz, co Apostoł Paweł napisał w swoim Pierwszym Liście do Koryntian:
(1 Kor 10:1–4) 1 Nie chcę, bracia, żebyście nie wiedzieli, że wszyscy nasi ojcowie byli pod obłokiem i wszyscy przeszli przez morze; 2 I wszyscy w Mojżesza zostali ochrzczeni w obłoku i w morzu; 3 Wszyscy też jedli ten sam pokarm duchowy; 4 I wszyscy pili ten sam duchowy napój. Pili bowiem ze skały [gr. petras] duchowej, która szła za nimi. A tą skałą był Chrystus.
Jak wspomniałem na wstępie, Mateusz pisał Ewangelię o życiu Mesjasza do Żydów. Zatem jak najbardziej słuszne było prześledzenie jego odwołań do pism żydowskich. Jeśli przejrzy się księgi Starego Testamentu, to okazuje się, że słowo „skała” ani razu nie było użyte symbolicznie (czy metaforycznie) w stosunku do człowieka, ale zawsze do Boga. Dlatego też i w Cezarei Filipowej, kiedy Jezus zapowiedział „na tej skale zbuduję mój kościół”, nie miał na myśli Piotra, ale wskazywał bezpośrednio na Tego, który przez stulecia był nazywany przez proroków i autorów starotestamentowych pism „Skałą”.
Podsumujmy zatem to wszystko, co zostało wyżej powiedziane o 18 wersecie z Ewangelii według Mateusza:
(Mt 16:18) Ja ci też mówię, że ty jesteś Piotr, a na tej skale zbuduję mój kościół, a bramy piekła go nie przemogą.
Zarówno analiza gramatyczna, bliski, jak i szeroki kontekst, a także towarzyszące temu wersetowi odwołania i aluzje do tradycji żydowskiej oraz do treści i języka ksiąg Starego Testamentu, prowadzą do jednego wniosku: Skałą, na której Jezus buduje swój Kościół, jest Bóg. Ani Piotr, ani wyznanie Piotra („Ty jesteś Chrystusem, Synem Boga żywego”) nie jest skałą, na której oparty jest Kościół Boga. Ujmując rzecz inaczej, Jezus wypowiadając słowo „skała”, mówił o sobie. Podobnie zresztą, gdy mówił: „Zburzcie tę świątynię…”. Żeby nie pozostawiać w tej kwestii wątpliwości, wyjaśnijmy, że Jezus mówił o Jedynym Bogu JHWH i równocześnie o sobie:
(1 Tm 3:16) A bez wątpienia wielka jest tajemnica pobożności: Bóg objawiony został w ciele, usprawiedliwiony w Duchu, widziany był przez anioły, głoszony był poganom, uwierzono mu na świecie, wzięty został w górę do chwały.
Na koniec rozważań o Piotrze, Skale i Kościele, zostawiam cię, Szanowny Czytelniku, z fragmentem Księgi Proroka Izajasza:
(Iz 44:6–8) 6 Tak mówi PAN, Król Izraela i jego Odkupiciel, PAN zastępów: Ja jestem pierwszy i ja jestem ostatni, a oprócz mnie nie ma Boga. 7 Czy od czasów, gdy ustanowiłem pierwszy lud na świecie, znalazł się ktoś, kto jak ja jest w stanie ogłosić i opowiedzieć rzeczy przyszłe? Jeśli tak — niech więc powie, co ma nastąpić. 8 Nie bójcie się i nie lękajcie. Czy od dawna nie oznajmiałem wam wszystkiego i nie opowiadałem? Wy sami jesteście moimi świadkami. Czy jest Bóg oprócz mnie? Nie ma innej Skały; nie znam żadnej.
- Ilustracja pochodzi z: The Illuminated Bible, containing the Old and New Testaments, translated out of the original tongues, and with the former translations diligently compared and revised . . . embellished with sixteen hundred historical engravings by J. A. Adams, more than fourteen hundred of which of which are from original designs by J. G. Chapman. New-York, Harper & Brothers, Publishers, 82 Cliff-Street, 1846.
- Wszystkie cytaty (chyba, że zaznaczono inaczej) pochodzą z tzw. Uwspółcześnionej Biblii Gdańskiej (2017). Pismo Święte. Stary i Nowy Testament, pilnie i wiernie przetłumaczone w 1632 roku z języka greckiego i hebrajskiego na język polski z uwspółcześnioną gramatyką i uaktualnionym słownictwem. Toruń: Fundacja Wrota Nadziei.
- Cytaty oznaczone (KJV 1900) pochodzą z The Holy Bible: King James Version. (2009). (Electronic Edition of the 1900 Authorized Version). Bellingham, WA: Logos Research Systems, Inc.
- Ewentualne odstępstwa od opublikowanego w UBG tekstu są niezamierzone i są jedynie wynikiem pomyłek podczas kopiowania lub redakcji tekstu w wersji elektronicznej.
Do poczytania
- Balz, H. R., & Schneider, G. (1990–). Exegetical dictionary of the New Testament. Grand Rapids, Mich.: Eerdmans.
- Barton, B. B. (1996). Matthew. Wheaton, IL: Tyndale House Publishers.
- Bigane, J. E. (1981). Faith, Christ, or Peter. Matthew 16:18 in sixteenth century Roman Catholic exegesis. University Press of America.
- Blomberg, C. (1992). Matthew (Vol. 22). Nashville: Broadman & Holman Publishers.
- Brown, F., Driver, S. R., & Briggs, C. A. (1977). Enhanced Brown-Driver-Briggs Hebrew and English Lexicon. Oxford: Clarendon Press.
- Bullinger, E. W. (2018). The Companion Bible: Being the Authorized Version of 1611 with the Structures and Notes, Critical, Explanatory and Suggestive and with 198 Appendixes. Bellingham, WA: Faithlife.
- Caragounis, C. C. (1990). Peter and the rock. W. de Gruyter.
- Carson, D. A., France, R. T., Motyer, J. A., & Wenham, G. J. (Eds.). (1994). New Bible commentary: 21st century edition (4th ed.). Leicester, England; Downers Grove, IL: Inter-Varsity Press.
- Charles, R. H. (1913). Index to the Apocrypha and Pseudepigrapha of the Old Testament. Oxford: Clarendon Press.
- Charlesworth, J. H. (1983). The Old Testament pseudepigrapha (Vol. 1). New York; London: Yale University Press.
- Clarke, A. (2014). The Holy Bible with a Commentary and Critical Notes (New Edition, Vol. I–VI). Bellingham, WA: Faithlife Corporation.
- Clines, D. J. A. (Ed.). (1993–2011). The Dictionary of Classical Hebrew (Vol. I–VIII). Sheffield, England: Sheffield Academic Press; Sheffield Phoenix Press.
- Edersheim, A. (1896). The Life and Times of Jesus the Messiah. New York: Longmans, Green, and Co.
- Eisenberg, R. L. (2004). The JPS guide to Jewish traditions (1st ed.). Philadelphia: The Jewish Publication Society.
- Garland, D. E. (2001). Reading Matthew: a literary and theological commentary on the first Gospel. Macon, GA: Smyth & Helwys Publishing.
- Gesenius, W., & Tregelles, S. P. (2003). Gesenius’ Hebrew and Chaldee lexicon to the Old Testament Scriptures. Bellingham, WA: Logos Bible Software.
- Hahn, R. L. (2007). Matthew: a commentary for Bible students. Indianapolis, IN: Wesleyan Publishing House.
- Jenni, E., & Westermann, C. (1997). Theological lexicon of the Old Testament. Peabody, MA: Hendrickson Publishers.
- Keener, C. S. (2009). The Gospel of Matthew: A Socio-Rhetorical Commentary. Grand Rapids, MI; Cambridge, U.K.: Wm. B. Eerdmans Publishing Co.
- Keener, C. S. (1993). The IVP Bible background commentary: New Testament. Downers Grove, IL: InterVarsity Press.
- Kittel, G., Friedrich, G., & Bromiley, G. W. (1985). Theological Dictionary of the New Testament, Abridged in One Volume. Grand Rapids, MI: W.B. Eerdmans.
- Liddell, H. G., Scott, R., Jones, H. S., & McKenzie, R. (1996). A Greek-English lexicon. Oxford: Clarendon Press.
- Louw, J. P., & Nida, E. A. (1996). Greek-English lexicon of the New Testament: based on semantic domains (electronic ed. of the 2nd edition.). New York: United Bible Societies.
- Luz, U. (2005). Studies in Matthew. W.B. Eerdmans Pub. Co.
- MacDonald, W. (1995). Believer’s Bible Commentary: Old and New Testaments. (A. Farstad, Ed.). Nashville: Thomas Nelson.
- Mangum, D., Brown, D. R., Klippenstein, R., & Hurst, R. (Eds.). (2014). Lexham Theological Wordbook. Bellingham, WA: Lexham Press.
- M’Clintock, J., & Strong, J. (1891–1894). In Cyclopædia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature (Vol. I–X). New York: Harper & Brothers, Publishers.
- Mounce, W. D. (2006). Mounce’s Complete Expository Dictionary of Old & New Testament Words. Grand Rapids, MI: Zondervan.
- Salkinson, I. E., & Ginsburg, C. D. (1955). The New Testament in Hebrew and English. London: Society for Distributing the Holy Scriptures to the Jews.
- Scofield, C. I. (Ed.). (1917). The Scofield Reference Bible: The Holy Bible Containing the Old and New Testaments. New York; London; Toronto; Melbourne; Bombay: Oxford University Press.
- Strong, J. (2015). Grecko-polski słownik Stronga z lokalizacją słów greckich i kodami Popowskiego (A. Czwojdrak, tłum.). Oficyna Wydawnicza „Vocatio”.
- Strong, J. (2017). Hebrajsko-polski i aramejsko-polski słownik Stronga z lokalizacją słów hebrajskich i aramejskich oraz kodami Baumgartnera (A. Czwojdrak, tłum.). Oficyna Wydawnicza „Vocatio”.
- Swanson, J. (1997). Dictionary of Biblical Languages with Semantic Domains: Greek (New Testament) (electronic ed.). Oak Harbor: Logos Research Systems, Inc.
- Swanson, J. (1997). Dictionary of Biblical Languages with Semantic Domains: Hebrew (Old Testament) (electronic ed.). Oak Harbor: Logos Research Systems, Inc.
- Thayer, J. H. (1889). A Greek-English lexicon of the New Testament: being Grimm’s Wilke’s Clavis Novi Testamenti. New York: Harper & Brothers.
- Weber, S. K. (2000). Matthew (Vol. 1). Nashville, TN: Broadman & Holman Publishers.
- Wiersbe, W. W. (1996). The Bible exposition commentary. Wheaton, IL: Victor Books.
- Wilkin, R. N. (Ed.). (2010). The Grace New Testament Commentary. Denton, TX: Grace Evangelical Society.