Z tekstu Starego Testamentu dowiadujemy się, że ludzie pościli nie tylko wtedy, gdy uświadamiali sobie swoją grzeszność, i nie tylko wtedy, gdy dotykało ich jakieś wielkie nieszczęście. Jak już wspomnieliśmy w poprzedniej części artykułu, post często był wyrazem smutku i żałoby po śmierci kogoś bliskiego czy też śmierci króla. Pierwszy raz o poście związanym z uroczystościami pogrzebowymi czytamy w Pierwszej Księdze Samuela — po śmierci króla Saula i jego synów miał miejsce siedmiodniowy post:
(1 Sm 31:12–13) 12 Powstali wszyscy dzielni mężczyźni i szli przez całą noc, i zdjęli ciało Saula oraz ciała jego synów z muru Bet-Szean, po czym wrócili do Jabesz i tam je spalili. 13 Wzięli potem ich kości i pogrzebali je pod drzewem w Jabesz. I pościli przez siedem dni.
Z powodu śmierci Saula, namaszczonego na króla Izraela, a także śmierci jego syna Jonatana (przyjaciela Dawida) oraz wszystkich zabitych Izraelitów, pościli również Dawid i jego towarzysze, tym razem jednak tylko jeden dzień:
(2 Sm 1:11–12) 11 Wtedy Dawid chwycił swoje szaty i rozdarł je, tak uczynili również wszyscy ludzie, którzy z nim byli. 12 Lamentowali i płakali, i pościli aż do wieczora po Saulu i jego synu Jonatanie, po ludzie PANA i po domu Izraela, że padli od miecza.
W tym miejscu należy przytoczyć dodatkowe dwa wersety, które autor Księgi Kronik dopisał jako komentarz do tych wydarzeń:
(1 Krn 10:13–14) 13 Tak umarł Saul z powodu swojego przestępstwa, które popełnił przeciwko PANU i przeciwko słowu PANA, którego nie przestrzegał, oraz za to, że szukał rady czarownika; 14 A nie radził się PANA. (…)
Warto te słowa wziąć sobie do serca.
W Biblii znajdujemy też historię, w której post nie był wynikiem żałoby po zmarłym. Otóż król Dawid pościł przez siedem dni i leżąc na ziemi wstawiał się u Boga za swoim chorym dzieckiem. Ale gdy dziecko — zgodnie ze słowami proroka — jednak umarło, Dawid natychmiast zakończył swój post. Z tekstu dowiadujemy się, że takie postępowanie było zupełnie niezrozumiałe dla ludzi z jego otoczenia. Przytoczmy zatem dłuższy fragment tej historii, razem z kontekstem oraz wyjaśnieniem postępowania Dawida:
(2 Sm 12:9–23) 9 Dlaczego wzgardziłeś słowem PANA, czyniąc to zło w jego oczach? Zabiłeś mieczem Uriasza Chetytę, a jego żonę wziąłeś sobie za żonę, jego zaś zabiłeś mieczem synów Ammona. (…) 13 Wtedy Dawid powiedział do Natana: Zgrzeszyłem przeciw PANU. Natan zaś odpowiedział Dawidowi: PAN też przebaczył ci twój grzech, nie umrzesz. 14 Ponieważ jednak przez ten czyn dałeś wrogom PANA powód, by bluźnili, syn, który ci się urodził, na pewno umrze. 15 (…) A PAN poraził dziecko, które żona Uriasza urodziła Dawidowi, i ciężko zachorowało. 16 Wtedy Dawid wstawił się u Boga za dzieckiem. I Dawid pościł [heb. wajjacom dawid com], a gdy wrócił do siebie, leżał całą noc na ziemi. (…) 18 A siódmego dnia dziecko umarło. (…) 20 Wtedy Dawid wstał z ziemi, umył się i namaścił, zmienił swoje szaty i wszedł do domu PANA, aby oddać mu pokłon. Potem wrócił do swego domu i kazał przynieść posiłek, i położyli przed nim chleb, i jadł. 21 Jego słudzy zapytali go: Co znaczy to, co uczyniłeś? Póki dziecko jeszcze żyło, pościłeś i płakałeś, a gdy dziecko umarło, wstałeś i jadłeś chleb. 22 Odpowiedział: Póki dziecko jeszcze żyło, pościłem i płakałem. Mówiłem bowiem: Któż wie, może PAN zmiłuje się nade mną i dziecko będzie żyło. 23 Lecz teraz, gdy już umarło, dlaczego miałbym pościć? Czy mogę je przywrócić do życia? (…)
Warto tutaj nadmienić, że w przytoczonym wyżej 16 wersecie znajdziemy występujący tylko raz w Biblii zwrot wajjacom com, który dosłownie znaczy „i pościł post/postem”. Jest to figura stylistyczna o nazwie poliptoton, która polega na powtórzaniu tej samej części mowy w różnych fleksjach* lub też powtórzeniu słów o wspólnym rdzeniu (np. czasownika i rzeczownika). Figura ta jest więc powtórzeniem tego samego słowa w tym samym znaczeniu, ale nie w tej samej formie: z tego samego rdzenia, ale z inną końcówką gramatyczną. Gdy czasownik i pokrewny rzeczownik są użyte razem (tutaj mamy cum pościć oraz com – post), oznacza to, że na daną czynność, wyrażoną tymże czasownikiem, autor kładzie wielki nacisk. Innymi słowy jest to rodzaj stopnia najwyższego w czasownikach, mający na celu zadeklarowanie wagi działania lub wielkość i znaczenie jego wyników. Zatem tekst biblijny podkreśla, że post Dawida był postem bardzo rygorystycznym, powiedzielibyśmy ścisłym (chociaż dziś określenie „post ścisły”, szczególnie w środowiskach katolickich oznacza zupełnie co innego, zob. Postscriptum). Należy się zatem domyślać, że przez te siedem dni Dawid nie jadł i nie pił, a być może także przywdział „wór” z szorstkiego materiału (por. werset 20) (czym był ów „wór” można przeczytać tutaj tulinek).
Poliptoton złożony z czasownika i rzeczownika znajdziemy np. w Rdz 28:20 — Wtedy Jakub złożył ślub [heb. wajjiddar jaaqow neder, dosł. „i ślubował Jakub ślub”] (w King James Bible mamy przekład: And Jacob vowed a vow) czy też w Jon 1:10 — Wtedy ci mężczyźni bardzo się zlękli [heb. wajjireu jira] (w Biblii Brzeskiej mamy: …wielkim strachem zatrwożeni byli…, zaś w KJB: Then were the men exceedingly afraid).**
Po tej krótkiej językowej dygresji wróćmy do tematu postu w Biblii. Poza obowiązkowym postem, nakazanym przez Prawo w Dniu Przebłagania (patrz część pierwszą artykułu tulinek), Żydzi przebywający na wygnaniu (zob. Za 7:3) w Babilonie pościli dodatkowo cztery razy w roku — w rocznice najsmutniejszych wydarzeń w historii własnego narodu:
(Za 8:19) Tak mówi PAN zastępów: Post w czwartym, piątym, siódmym i dziesiątym miesiącu zamienią się dla domu Judy w radość i wesele, i w rozkoszne święta. (…)
O jakie wydarzenia z historii Izraela tu chodzi? Odpowiedź uzyskamy dzięki dokładnemu studium biblijnych ksiąg historycznych i proroków, którzy niejednokrotnie podają dokładny czas pewnych zdarzeń. Z pomocą przychodzi również żydowska tradycja rabiniczna. Tak więc:
- Post czwartego miesiąca, zachowywany siedemnastego dnia miesiąca Tamuz (według obecnego kalendarza gregoriańskiego, w 2022 roku post ten wypadałby 16 lipca), w rocznicę zdobycia Jerozolimy przez Chaldejczyków (zob. Jer. 52:6-7).
- Dziewiątego dnia piątego miesiąca, tj. Aw (w roku 2022 wypadałby 6 sierpnia) zachowywano post, gdyż była to rocznica zburzenia Jerozolimy (zob. Jr 52:12-14). W księdze proroka Zachariasza znajdujemy wzmiankę o tym, że po powrocie z niewoli babilońskiej i rozpoczęciu odbudowy Jerozolimy lud miał wątpliwości, czy ten post powinien być kontynuowany (zob. Za 7:1-3).
- Post w siódmym miesiącu, tj. trzeciego dnia Tiszri (w 2022 roku wypadałby 28 września), zachowywany był na pamiątkę zamordowania Gedaliasza (namiestnika ustanowionego przez Nabuchodonozora, króla Babilonu, nad Judą i pozostałą tam po deportacji ludnością), co z kolei spowodowało ucieczkę kolejnej grupy pozostałych jeszcze w kraju Żydów do Egiptu (zob. 2 Krl 25:23-26 oraz Je 41:1-18).
- Post dziesiątego dnia dziesiątego miesiąca, tj. Tewet (w 2023 roku wypadałby 3 stycznia), Żydzi obchodzili na pamiątkę rozpoczęcia oblężenia świętego miasta Jerozolimy przez Nabuchodonozora (zob. 2 Krl 25:1 oraz Jr 52:4 i Ez 33:21).***
Do tych czterech uroczystych dni postnych należy jeszcze dodać post upamiętniający wydarzenia opisane w Księdze Estery (zob. Est 9:31 oraz Est 4:1-17), przestrzegany przez Żydów trzynastego dnia miesiąca Adar (w 2022 roku był to dzień 17 marca). Warto dodać, że niektórzy Izraelici pościli z tej okazji aż przez trzy dni: w pierwszy i drugi poniedziałek oraz w czwartek wypadające po święcie Purim (w 2022 roku były to 21, 24 i 28 marca).
* Czyli odmianą wyrazów — wyróżnia się fleksję imienną (deklinację) oraz fleksję czasownika (koniugację).
** Więcej o najważniejszych figurach stylistycznych w tekście Biblii tutaj tulinek.
*** Zestawienie kalendarza gregoriańskiego i hebrajskiego, przedstawione w formie graficznej jest tutaj.
Postscriptum
Według rozumienia kościoła rzymskokatolickiego post jest powstrzymywaniem się od jedzenia pewnych potraw oraz czasowe ograniczanie ilości dziennego spożywania pokarmów z motywów religijno-moralnych. Tradycyjnie rozróżniano w nim trzy rodzaje postu:
– post jakościowy, zwany też wstrzemięźliwością od pewnych pokarmów,
– post ilościowy, polegający na ograniczeniu ilości spożywanych posiłków,
– post ścisły, będący połączeniem postu ilościowego i jakościowego.
Obecnie w praktyce istnieją tylko dwie postacie postu: jakościowy i ścisły. Pozwolimy sobie w tym miejscu zacytować kilka fragmentów artykułu Zbigniewa Janczewskiego „Dyscyplina postna w Kościele od Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1917 roku”, które bez zbędnych komentarzy i niepotrzebnych dywagacji moralno-teologicznych w sposób zwięzły i rzeczowy przedstawiają istotę postu w kościele rzymskim.
Kodeks prawa kanonicznego z 1917 r. (…) stwierdzał, że (…) [post jakościowy — red.] polega na wstrzymywaniu się od spożywania mięsa i rosołu. Do mięsa zaliczano między innymi słoninę, mózg, krew, szpik kostny, ekstrakty z mięsa i bulion. Nie łamało postu jedzenie nabiału, tłuszczu zwierzęcego i rozmaitych przypraw (masła, sadła, smalcu, topionej słoniny, skwarków), a także ryb, zwierząt zimnokrwistych żyjących w wodzie, takich jak żaby, ślimaki i żółwie. Post jakościowy obowiązywał we wszystkie piątki całego roku osoby, które ukończyły siódmy rok życia, z wyjątkiem osób nie posiadających używania rozumu. Przepis o jego przestrzeganiu obowiązywał pod grzechem ciężkim, taki grzech zaciągała osoba po spożyciu ponad 60 gramów niedozwolonego posiłku.
(…) reformę dyscypliny pokutnej w Kościele, a także związanej z nią dyscypliny postnej wprowadziły przepisy konstytucji apostolskiej papieża Pawła VI Paenitemini, ogłoszonej 17 II 1966 r. (…) W zakres pokarmów, których nie należy przyjmować podczas postu jakościowego, od tej pory nie wchodził już rosół, bulion ani ekstrakty mięsne.
Obecnie obowiązujący Kodeks prawa kanonicznego [z 1983 roku — red.] nakazuje zachowanie wstrzemięźliwości od spożywania mięsa lub innych pokarmów we wszystkie piątki całego roku, z wyjątkiem tych, w które przypada jakaś uroczystość. Przepis ten w sposób nowatorski określa przedmiot postu jakościowego. Jest nim już nie tylko zakaz spożywania mięsa, lecz także zakaz przyjmowania innych pokarmów (…). Przytoczony kanon upoważnia również Konferencje Biskupów do wydania przepisów bliżej określających rodzaj żywności nie będącej mięsem w dotychczasowym tego słowa znaczeniu, objętej praktyka postną. Jak bowiem wiadomo, w wielu krajach ryby i inne owoce morza uchodzą obecnie za potrawy szczególnie wykwintne i smaczne, a jedzenie ich na tych terenach w dni postne nie ma tam więc nic z wymaganego przez Kościół ducha pokuty.
[post ścisły – red.] (…) składa się z (…) postu jakościowego (…) i postu ilościowego. W KPK 1917 post ilościowy istniał również jako odrębny rodzaj. Polegał na jednorazowym posiłku do syta w ciągu dnia, przy czym można było posilić się jeszcze dodatkowo dwa razy, spożywając mniejszą ilość jedzenia (…). Zachowując jedynie post ilościowy (…), można było spożywać potrawy mięsne. (…) Przepis o zachowaniu postu ilościowego obowiązywał pod grzechem ciężkim; na śniadanie wolno było spożyć około 70 gramów, a na kolację 300 gramów stałych pokarmów, przy czym zjedzenie ponad 120 gramów żywności poza przewidzianymi posiłkami uważano za grzech ciężki.
Według KPK 1917 w czasie (…) obowiązywania [postu ścisłego — red.] należało zachowywać przepisy dotyczące obu wyżej opisanych. Ścisły, czyli co do ilości i jakości pokarmów trzeba było przestrzegać w środę popielcową, piątki i soboty wielkiego postu, suche dni,[*] w wigilie Zielonych Świąt, Bożego Narodzenia, Wniebowzięcia oraz Wszystkich Świętych.
Konstytucja apostolska papieża Pawła VI Paenitemini wprowadziła istotne zmiany w materii postu ścisłego. Znosząc niejako milcząco post ilościowy jako odrębny rodzaj, nakazała zachowywać ścisły jedynie w środę popielcową i Wielki Piątek. Przepis prawa sformułowano podobnie jak w KPK 1917, jednakże istotnie zmieniła się jego interpretacja. Nikt z prawników nie zastanawia się już dzisiaj, ile gramów jedzenia można wtedy spożyć; właściwym ograniczeniem pokutnym jest zakaz spożywania drugiego, całkowitego, sycącego posiłku (…)
Jaka jest teraz kwalifikacja moralna nieprzestrzegania postu ścisłego? (…) przeciwko prawu grzeszy ciężko ten, kto bez racji usprawiedliwiającej nie zachowuje znacznej części praktyk pokutnych. Niezachowanie więc postu ścisłego w jednym z dwóch dni w ciągu roku, w których on obowiązuje, stanowi zatem zaniedbanie znacznej części (połowy) tego rodzaju praktyk pokutnych, a więc powoduje, jak się wydaje, popełnienie grzechu ciężkiego. Przepisy odnoszące się do postu ścisłego w KPK 1983 nie uległy istotnym zmianom.
[* przypis nie występuje w oryginalnym tekście] Suche dni, suchedni, dni kwartalne, quatur tempora — w Kościele katolickim uroczyste okresy trzydniowe na początku każdej z czterech pór roku, poświęcone modlitwie przebłagalnej, dziękczynnej i pokutnej, dawniej połączone z postem (z języka staropolskiego: suszyć oznaczało ‘pościć’). Dni te przypadały w środę, piątek i sobotę w czterech tygodniach roku kościelnego:
– na wiosnę — w pierwszym tygodniu Wielkiego Postu,
– latem — w tygodniu na który przypada święto Zesłania Ducha Świętego,
– jesienią — w tygodniu na który przypada święto Podwyższenia Krzyża Świętego,
– zimą — w trzecim tygodniu Adwentu.
Od Soboru Watykańskiego II suche dni o charakterze błagalnym i dziękczynnym są poświęcone potrzebom społecznym (problemowi głodu, pokoju, jedności chrześcijan, wychowaniu dzieci i młodzieży), a o terminie i sposobie ich obchodzenia decyduje miejscowy biskup.
Aktualny Katechizm Kościoła Katolickiego wspomina o poście tylko siedem razy (o ile nie przeoczyliśmy żadnego miejsca). Nie rozróżnia przy tym postu ilościowego i jakościowego. Nie mówi też o konsekwencjach, duchowych i prawnych, nieprzestrzegania nakazanych postów. Warto wspomnieć, że obowiązek przestrzegania postu w określone dni znajduje się wśród pięciu tzw. „przykazań kościelnych”, których treść była kilkukrotnie zmieniona w ciagu ostatnich kilkudziesięciu lat. Za twórcę tych „przykazań” uważa się jezuitę, Piotra Kanizjusza (Pieter Kanis / Pieter de Hondt), który w 1555 roku sformułował pięć nakazów obowiązujących wiernych Rzymowi katolików w sposób następujący:
- Postanowione przez Kościół dni święte święcić.
- Mszy św. w niedziele i święta z uczciwością i pobożnie słuchać.
- Posty przez Kościół nakazane zachować.
- Przynajmniej raz w roku około Wielkanocy spowiadać się i Komunię św. przyjmować we własnej parafii, albo za zezwoleniem swojego proboszcza w innej parafii.
- Godów małżeńskich, czyli ślubów i wesel w czasach zakazanych nie odprawiać, a dziesięciny Kościołowi wiernie dawać.
Przykazania te brzmiały inaczej już w katechizmie kardynała Roberta Bellarmina z 1844 roku (nie będziemy ich tutaj cytować), gdzie zresztą było ich sześć, a nie pięć. Zgodnie z aktualnym i oficjalnym nauczaniem kościoła rzymskokatolickiego, przykazania kościelne zawarte w Katechizmie Kościoła Katolickiego są „drogowskazem, który może być korygowany przez władzę Kościoła partykularnego”. Z takim stanowiskiem koresponduje wypowiedź Stolicy Apostolskiej z 25 kwietnia 1998 roku, tzw. Corrigenda, gdzie czytamy: „Konferencje Episkopatu mogą wprowadzić inne przykazania kościelne na swoim terytorium”.
Treść czwartego przykazania (dawniej trzeciego i piątego), które mówi o poście, od czasów Kanizjusza przeszła wiele modyfikacji. W wersjach polskich, w zależności od Katechizmu lub innego oficjalnego dokumentu kościelnego, brzmiało ono tak:
- „3. Wstrzemięźliwość od pokarmów mięsnych i posty w dni nakazane zachowywać. (…) 5. W czasach zakazanych wesel i zabaw hucznych nie sprawiać.” (wersja z roku 1945)
- „4. Ustanowione przez Kościół dni święte święcić. 5. Posty nakazane zachowywać.” (1992)
- „4. W dni pokuty wyznaczone przez Kościół wierni są zobowiązani powstrzymać się od spożywania mięsa i zachować post.” (1998)
- „4. W dni wyznaczone przez Kościół powstrzymać się od spożywania mięsa i zachować post” (2002)
- „4. Zachowywać nakazane posty i wstrzemięźliwość od pokarmów mięsnych, a w okresach pokuty powstrzymywać się od udziału w zabawach.” (2003)
- „4. Zachowywać nakazane posty i wstrzemięźliwość od pokarmów mięsnych, a w czasie Wielkiego Postu powstrzymywać się od udziału w zabawach.” (2014)
- „4. W dni pokuty wyznaczone przez Kościół wierni są zobowiązani powstrzymać się od spożywania mięsa i zachować post.” (2022, wersja KKK on-line, do znalezienia w internecie).
- Ilustracja pochodzi z: The Illuminated Bible, containing the Old and New Testaments, translated out of the original tongues, and with the former translations diligently compared and revised . . . embellished with sixteen hundred historical engravings by J. A. Adams, more than fourteen hundred of which of which are from original designs by J. G. Chapman. New-York, Harper & Brothers, Publishers, 82 Cliff-Street, 1846.
- Wszystkie cytaty (chyba, że zaznaczono inaczej) pochodzą z tzw. Uwspółcześnionej Biblii Gdańskiej (2017). Pismo Święte. Stary i Nowy Testament, pilnie i wiernie przetłumaczone w 1632 roku z języka greckiego i hebrajskiego na język polski z uwspółcześnioną gramatyką i uaktualnionym słownictwem. Toruń: Fundacja Wrota Nadziei.
- Ewentualne odstępstwa od opublikowanego w UBG i KJV tekstu są niezamierzone i są jedynie wynikiem pomyłek podczas kopiowania lub redakcji tekstu w wersji elektronicznej.