„Folklorystyczne to opowiadanie ma wyjaśnić przyczynę różnorodności narodów i języków. Oto ludzkość po potopie oddala się coraz bardziej od Boga, dążąc do przekroczenia granic jej zakreślonych. Gigantyczna budowla jest ucieleśnieniem tych niezdrowych dążeń. (…). Karą za rosnącą pychę jest rosnące nieporozumienie między narodami. (…)”
„Czy wyrażenie jedna mowa stoi w sprzeczności z tablicą narodów (rozdz. 10), która suponuje istnienie wielu narzeczy i odrębnych języków? Tylko w przypadku, gdyby Autor myślał o całym znanym mu świecie. Jednakże wyrażenie: cała ziemia może się też odnosić jedynie do pewnego terytorium, na którym niegdyś — zgodnie ze starożytną tradycją — ludzie mówili jednym językiem. (…) Ponieważ przy tym zamierzają oni utwierdzić kult obcych bóstw, a nie Jahwe — Stwórcy świata (wynika to ze słowa Babel w w. 9; (…)”
„jednym językiem – może to być aluzja do polityki któregoś z ówczesnych imperiów, które w celu konsolidacji państwa próbowało narzucić podległym sobie ludom własny język. wypalajmy – technologia wypalania cegieł pojawiała się pod koniec IV w. przed Chr. (…) Autor biblijny w celu przekazania orędzia Boga konstruuje swoją opowieść prawdopodobnie na podstawie pewnych wydarzeń historycznych. (…)”
Nie podaję, z których wydań pochodzą te „wyjaśnienia”. Nie będę tutaj dyskutował z ich autorami ani też ich poprawiał. Chociaż pozwolę sobie sprostować jeden rażący błąd — wypalana cegła jest znana ludzkości od około 6 tysięcy lat.*
Za każdym razem kiedy czytam komentarze podobne do cytowanych wyżej (czyli: każde wyjaśnienie jest dobre, aby tylko podważało Słowo Boże), przypomina mi się wypowiedź Jezusa z Ewangelii według Jana:
(J 5:46–47) 46 Bo gdybyście wierzyli Mojżeszowi, wierzylibyście i mnie, gdyż on pisał o mnie. 47 Jeśli jednak nie wierzycie jego pismom, jakże uwierzycie moim słowom?
Zostawmy więc te banialuki uczonych doktorów, dla których tekst Biblii jest tylko zbiorem starożytnych, uszkodzonych i pełnych błędów manuskryptów, bez dalszego komentarza i zobaczmy co Mojżesz zapisał w 11 rozdziale Księgi Rodzaju:
(Rdz 11:1–9) 1 Na całej ziemi był jeden język i jedna mowa. 2 A gdy wędrowali od wschodu, znaleźli równinę w ziemi Szinear i tam mieszkali. 3 I mówili jeden do drugiego: Chodźcie, zróbmy cegły i wypalmy je w ogniu; i mieli cegłę zamiast kamienia, a smołę zamiast zaprawy. 4 Potem powiedzieli: Chodźcie, zbudujmy sobie miasto i wieżę, której szczyt sięgałby do nieba, i uczyńmy sobie imię, abyśmy się nie rozproszyli po powierzchni całej ziemi. 5 A PAN zstąpił, aby zobaczyć miasto i wieżę, które synowie ludzcy budowali. 6 I PAN powiedział: Oto lud jest jeden i wszyscy mają jeden język, a jest to dopiero początek ich dzieła. Teraz nic nie powstrzyma ich od wykonania tego, co zamierzają uczynić. 7 Zstąpmy więc i pomieszajmy tam ich język, aby jeden nie zrozumiał języka drugiego. 8 I tak PAN rozproszył ich stamtąd po całej powierzchni ziemi; i przestali budować miasto. 9 Dlatego nazwano je Babel, bo tam PAN pomieszał język całej ziemi. I stamtąd PAN rozproszył ich po całej powierzchni ziemi.
Zwrot „cała ziemia” (hebr. khol-ha’arets), który znajdziemy w 142 wersetach Starego Testamentu, ma różne znaczenia: dosłowne (np. Rdz 1:26,29), przenośne (np. 1 Sam 14,25), czasem dotyczy terytorium (np. Joz 11:16,23), a czasem gruntu (np. Sdz 6:37—40). W zacytowanym wyżej rozdziale, podobnie jak w wielu innych miejscach, „cała ziemia” oznacza wszystkich mieszkańców ziemi. Taka figura stylistyczna nazywa się metonimia (a po polsku: zamiennia)**. Nie ma co do tego wątpliwości, ponieważ dokładniej przetłumaczony werset ten brzmi „I była cała ziemia jednego języka i jednej mowy”***. Identyczne znaczenie ma ten zwrot chociażby w Pierwszej Księdze Królewskiej:
(1 Krl 10:24) I cała ziemia pragnęła zobaczyć Salomona, aby słuchać jego mądrości, którą Bóg włożył w jego serce.
Zatem pierwszy wiersz 11 rozdziału informuje, że chodzi o wszystkich ludzi bez ograniczenia do jakiegoś tylko terytorium — zresztą gdyby autor sugerował ograniczony terytorialnie zasięg, przedstawione w tym rozdziale wydarzenia nie miałyby większego sensu. Z kolei w wersetach 4 i 8 zwrot „cała ziemia” oczywiście ma znaczenie dosłowne. Natomiast w wersecie 9 zwrot ten występuje dwa razy: za pierwszym razem dotyczy ludzi, a za drugim ma znaczenie dosłowne. Wystarczy uważnie czytać ze zrozumieniem, prawda?
W zwrocie „jeden język” (hebr. saphah echath) słowo przetłumaczone tutaj jako język oznacza dosłownie ‘wargi’ (albo ‘brzeg’), natomiast — „jedna mowa” (hebr. devarim achadim) to dosłownie ‘jedne słowa’. Można zatem powiedzieć, że wszyscy ludzie w ten sam sposób formowali dźwięki i mieli ten sam zasób słów.
Równina w kraju Szinear to najprawdopodobniej terytorium położone w obecnym Iraku, na południe od Bagdadu, pomiędzy rzekami Eufrat i Tygrys. Przypuszczalnie nazwa Szinear oznacza Kraj Dwóch Rzek. Kraina ta nie posiada kamienia w ilości pozwalającej na konstrukcję dużych budowli czy miast, natomiast bogata jest w materiał do wyrobu cegieł oraz naturalne pokłady płynnej smoły ziemnej. Ludzie dysponując trwałym i dającym ogromne możliwości budowlane materiałem (nie zapominaj, że cegłę stosuje się do dziś, a ogromne zamki i strzeliste katedry były budowane właśnie z cegły) postanowili zrobić trzy rzeczy: zbudować miasto, zbudować wieżę i „uczynić sobie imię”.
Przede wszystkim, to nie miało być pierwsze miasto w historii ludzkości, bo przecież pierwsze miasto — prawie dwa tysiąclecia wcześniej — zbudował Kain i nadał mu nazwę Henoch (w oryginalnym brzmieniu hebrajskim: chanokh):
(Rdz 4:17) I Kain obcował ze swoją żoną, a ona poczęła i urodziła Henocha. Zbudował też miasto i nazwał je imieniem swego syna — Henoch.
Po drugie, wieża której szczyt „sięgałby nieba” (hebr. vashshamayim) w zamierzeniu miała być po prostu bardzo wysoka, tak że patrząc z dołu miałoby się wrażenie, że jej wierzchołek jest „gdzieś w niebie” — dziś mówimy na takie budynki drapacze chmur. To hebrajskie sformułowanie znajdziemy jeszcze w 40 innych wersetach Starego Testamentu. Dotyczy ono rzeczy, które są bardzo wysokie lub znajdują się bardzo wysoko (w atmosferze, a nawet ponad nią) lub też miejsce, gdzie mieszka Bóg (tak jest np. w Ps 2:4). Kolejny raz w tekście Biblii to samo sformułowanie — tym razem przetłumaczone „na niebie” — znajdziemy wśród Dziesięciu Przykazań, a dokładnie mówiąc w przykazaniu drugim:
(Wj 20:4–5) 4 Nie będziesz czynił sobie żadnego rzeźbionego posągu ani żadnej podobizny czegokolwiek, co jest w górze na niebie [hebr. bashshamayim], co jest nisko na ziemi ani co jest w wodach pod ziemią. 5 Nie będziesz oddawał im pokłonu ani nie będziesz im służył, (…)
i po raz kolejny w Księdze Powtórzonego Prawa:
(Pwt 1:28) (…) Nasi bracia napełnili nasze serca strachem, gdy mówili: Ten lud jest wyższy i roślejszy od nas, miasta są wielkie i obwarowane aż do nieba [hebr. bashshamayim], (…)
Sformułowanie „wieża której szczyt sięgałby nieba” to klasyczna językowa hiperbola**** i nie ma potrzeby doszukiwać się tu jakichkolwiek metafor, sugerujących że ludzie chcieli wybudować wieżę tak wysoką, aby dostać się za jej pomocą do nieba, tj. do siedziby samego Boga. Przecież ówcześni ludzie nie byli głupcami, przywędrowali z Gór Ararat (gdzie wylądowała arka po potopie), których najwyższy szczyt przekracza 5000 metrów n.p.m. Niewątpliwie zdawali sobie sprawę, że i z takiej wysokości „do nieba” się fizycznie nie dostaną. A nawet gdyby wpadli na tak naiwny pomysł, żeby za pomocą wysokiej wieży zdobyć niebo, raczej wróciliby w góry i tam rozpoczęli budowę.
I jeszcze jedno — kiedy Jakubowi śniła się drabina, której „szczyt sięgał nieba”, i która rzeczywiście (we śnie) łączyła ziemię z niebem, w języku hebrajskim mamy inne sformułowanie: maggia’ hashshamaymah. Dosłownie — nie wnikając w szczegóły gramatyczne — brzmi właśnie tak, jak mamy w przekładzie tego wersetu:
(Rdz 28:12) I śniło mu się, że na ziemi stała drabina, a jej szczyt sięgał [hebr. maggia’] nieba. A oto aniołowie Boży wstępowali i zstępowali po niej.
Zauważ, że w opisie wieży, którą postanowili zbudować ludzie w Szinear, słowo sięgałby jest zapisane kursywą, więc słowa tego w oryginalnym tekście hebrajskim nie ma, natomiast przy „drabinie Jakubowej” czasownik „sięgać” w oryginale jest.
Dodam jeszcze, że odnalezione na terenie Babilonu starodawne „wieże” (zwane zigguratami) były ogromnymi budowlami o kształcie schodkowych, stosunkowo smukłych piramid o kwadratowej podstawie (nie przypominały zatem budowli, które obecnie nazywamy wieżami) i osiągały wysokość 100 metrów.
Po trzecie, ludzie chcieli „uczynić sobie imię”. Czyli co? Czyli sami siebie chcieli uczynić sławnymi.***** Użyte tutaj hebrajskie słowo „shem”, które generalnie tłumaczy się jako ‘imię’, oznacza również sławę bądź reputację. Być może ludzie zamarzyli o sławie, jaką posiadali olbrzymi sprzed potopu:
(Rdz 6:4) A w tych dniach byli na ziemi olbrzymi; nawet i potem, gdy synowie Boży zbliżali się do córek ludzkich, a one rodziły im synów. To są mocarze, którzy od dawna byli sławnymi [hebr. hashshem] mężczyznami.
(Gen 6:4 KJV 1900) There were giants in the earth in those days; and also after that, when the sons of God came in unto the daughters of men, and they bare children to them, the same became mighty men which were of old, men of renown.
A może korzeń tego pragnienia sławy sięgał znacznie, znacznie dalej…
(Ez 28:17) Uniosło się twoje serce z powodu twojej piękności, znieważyłeś swoją mądrość z powodu twojego blasku. (…)
(Iz 14:13–14) 13 Ty bowiem mówiłeś w swoim sercu: Wstąpię do nieba, ponad gwiazdy Boga wywyższę swój tron. Zasiądę na górze zgromadzenia, na krańcach północy; 14 Wzniosę się nad szczyty obłoków, będę równy Najwyższemu.
Jeśli nie wiesz, szanowny czytelniku, o kim to pisali prorocy Ezechiel i Izajasz w zacytowanych wersetach, zajrzyj do Biblii i przeczytaj sam oba te rozdziały.
* Zob. chociażby: brick. The Encyclopædia Britannica. (1911). (11th ed.). London – New York: Encyclopædia Britannica, Inc.; brick and tile. Encyclopædia Britannica Ultimate Reference Suite. (2015) Chicago: Encyclopædia Britannica; Holden, J. M., & Geisler, N. L. (2013). The popular handbook of archaeology and the Bible. Eugene, Oregon: Harvest House Publishers.
** Jest to figura stylistyczna polegająca na oznaczeniu przedmiotu za pomocą nazwy oznaczającej inny przedmiot związany z poprzednim stosunkiem przyczyny do skutku, części do całości, zawartości do zawierającego itp. (np. „dobre pióro” zamiast „dobry pisarz”, „cała Warszawa” zamiast „wszyscy mieszkańcy Warszawy”).
*** W ten sposób werset ten jest też przetłumaczony w Biblii Króla Jakuba („And the whole earth was of one language, and of one speech.”) oraz w tłumaczeniu Izaaka Cylkowa („I była cała ziemia mowy jednej i wyrażeń nielicznych.”).
**** Jest to zwrot stylistyczny polegający na zamierzonej przesadzie w opisie przedmiotu lub zjawiska (np. morze krwi, oszalały z gniewu).
***** W języku angielskim istnieje idiom make a name („he made a name for himself with his invention” — dzięki swojemu wynalazkowi stał się sławny).
- Ilustracja pochodzi z: The Illuminated Bible, containing the Old and New Testaments, translated out of the original tongues, and with the former translations diligently compared and revised . . . embellished with sixteen hundred historical engravings by J. A. Adams, more than fourteen hundred of which of which are from original designs by J. G. Chapman. New-York, Harper & Brothers, Publishers, 82 Cliff-Street, 1846.
- Opracowanie mapy własne w programie Bible Mapper (Copyright © 2005-2015 by David P. Barrett). Mapę zamieszczam na licencji: Creative Commons BY-NC-SA.
- Wszystkie cytaty (chyba, że zaznaczono inaczej) pochodzą z tzw. Uwspółcześnionej Biblii Gdańskiej (2017). Pismo Święte. Stary i Nowy Testament, pilnie i wiernie przetłumaczone w 1632 roku z języka greckiego i hebrajskiego na język polski z uwspółcześnioną gramatyką i uaktualnionym słownictwem. Toruń: Fundacja Wrota Nadziei.
- Cytaty oznaczone (KJV 1900) pochodzą z The Holy Bible: King James Version. (2009). (Electronic Edition of the 1900 Authorized Version). Bellingham, WA: Logos Research Systems, Inc.
- Ewentualne odstępstwa od opublikowanego w UBG i KJV tekstu są niezamierzone i są jedynie wynikiem pomyłek podczas kopiowania lub redakcji tekstu w wersji elektronicznej.