Nie, ten artykuł nie będzie o tym, kim jest Jezus.
Jeżeli, szanowny czytelniku, trafiłeś tutaj przypadkiem i nie wiesz kim On jest — a chciałbyś się dowiedzieć — weź do ręki Biblię (albo poszukaj jej tekstu w Internecie) i przeczytaj, na przykład, Ewangelię według Mateusza albo Marka (ta druga jest krótsza).
Ten artykuł będzie o trzech słowach: Pan, Jezus i Chrystus, które oznaczają znacznie więcej, niż mogłoby się wydawać.
Wielu ludzi te trzy słowa rozumie podobnie jak w adresie na kopercie, np. „Pan Jan Kowalski”: Pan to tytuł grzecznościowy, Jan — imię, a Kowalski — nazwisko. Tylko, że tak naprawdę Pan to nie jest tytuł grzecznościowy, a Chrystus nie jest nazwiskiem. Podobnie, Pan Jezus to zupełnie inna kategoria znaczeniowa niż „Pan Romek”. Natomiast, Jezus to oczywiście imię, ale imię to również posiada swoje istotne znaczenie.
W oryginalnym greckim Nowym Testamencie tytuł „Pan Jezus Chrystus” (gr. kyrios iesous christos) znajdziemy w 30 wersetach a „nasz Pan Jezus Chrystus” (gr. kyrios hemon iesous christos; w wielu tłumaczeniach z kolejnością słów jak w oryginale — Pan nasz Jezus Chrystus — w 55 wersetach. Pierwszy raz jest on użyty w Dziejach Apostolskich (Dz 11:17), a ostatni raz w ostatnim wersecie Biblii (Ap 22:21). W Uwspółcześnionej Biblii Gdańskiej zawsze mamy: Pan Jezus Chrystus, tak samo w Biblii Króla Jakuba — zawsze: Lord Jesus Christ. Ale zacznijmy od początku, czyli od pierwszego słowa: Pan.
Pan — słowo to jest tłumaczeniem greckiego słowa kyrios. Generalnie, kyrios oznacza kogoś, kto posiada autorytet do wydawania poleceń swoim sługom, właściciela domu/nieruchomości, ale też męża, któremu posłuszna jest żona. Poniższe wersety ilustrują, w tej samej kolejności, wymienione wyżej znaczenia (wyróżnienia w cytowanych wersetach moje):
(Ef 6:5) Słudzy, z bojaźnią i z drżeniem bądźcie posłuszni panom [gr. kyriois] według ciała, w prostocie serca, jak Chrystusowi;
(Eph 6:5 KJV 1900) Servants, be obedient to them that are your masters (…)
(Mk 13:35) Czuwajcie więc, bo nie wiecie, kiedy pan [gr. kyrios] domu przyjdzie: wieczorem czy o północy, gdy pieją koguty czy rano;
(Mark 13:35 KJV 1900) Watch ye therefore: for ye know not when the master (…)
(1 P 3:6) Tak też Sara była posłuszna Abrahamowi, nazywając go panem [gr. kyrion].
(1 Peter 3:6 KJV 1900) Even as Sara obeyed Abraham, calling him lord: (…)
Czasami słowo kyrios jest używane jako tytuł grzecznościowy wyrażający szacunek:
(J 12:21) Oni to przyszli do Filipa, który był z Betsaidy w Galilei, i prosili go: Panie [gr. kyrie], chcemy zobaczyć Jezusa.
(John 12:21 KJV 1900) The same came therefore to Philip, which was of Bethsaida of Galilee, and desired him, saying, Sir, we would see Jesus.
(Mt 27:62–63) 62 Następnego dnia, (…) naczelni kapłani i faryzeusze zebrali się u Piłata; 63 I oznajmili: Panie [gr. kyrie], przypomnieliśmy sobie, (…).
(Matt 27:62–63 KJV 1900) 62 Now the next day, (…) the chief priests and Pharisees came together unto Pilate, 63 Saying, Sir, we remember (…)
Przy okazji warto zauważyć, że język angielski w Biblii Króla Jakuba jest znacznie bardziej precyzyjny w ujmowaniu odcieni znaczeniowych — lord, master, sir — niż tłumaczenie w języku polskim, gdzie mamy zawsze to samo słowo — pan. Czasem polskie „pan” może prowadzić do niejasności, tak jak na przykład w 16 rozdziale Dziejów Apostolskich (tłumaczenie KJV jest po prostu bardziej precyzyjne):
(Dz 16:30–31) 30 A wyprowadziwszy ich z więzienia, powiedział: Panowie, co mam czynić, abym był zbawiony? 31 A oni odpowiedzieli: Uwierz w Pana Jezusa Chrystusa, a będziesz zbawiony, ty i twój dom.
(Acts 16:30–31 KJV 1900) 30 And brought them out, and said, Sirs, what must I do to be saved? 31 And they said, Believe on the Lord Jesus Christ, and thou shalt be saved, and thy house.
Niemniej jednak w tekście Nowego Testamentu kyrios prawie zawsze jest tytułem samego Boga. Tak jest na początku Ewangelii według Mateusza, kiedy słowo to pojawia się po raz pierwszy:
(Mt 1:20) A gdy [Józef — red.] o tym rozmyślał, oto anioł Pana [gr. kyriju] ukazał mu się we śnie (…)
i tak jest w ostatnim wersecie Objawienia Świętego Jana, kończącym całą Biblię:
(Ap 22:21) Łaska naszego Pana [gr. kyriju] Jezusa Chrystusa niech będzie z wami wszystkimi. Amen.
Autorzy Nowego Testamentu, którzy cytują i równocześnie tłumaczą z języka hebrajskiego wersety ze Starego Testamentu, w miejsce imienia Boga JHWH używają właśnie greckiego słowa kyrios:
(Mt 3:3) To bowiem jest ten, o którym powiedziano przez proroka Izajasza: Głos wołającego na pustyni: Przygotujcie drogę Pana [gr. kyriju], prostujcie jego ścieżki.
(Iz 40:3) Głos wołającego na pustyni: Przygotujcie drogę PANA [heb. JHWH], prostujcie na pustyni ścieżkę naszego Boga.
Nie ma zatem wątpliwości, że słowo „Pan/PAN” znaczy to samo co Bóg (oczywiście poza wersetami, gdzie kontekst nie pozwala na takie rozumienie). W Uwspółcześnionej Biblii Gdańskiej, w tekście Starego Testamentu, imię Boga zapisane w języku hebrajskim tzw. tetragramem — JHWH, jest przetłumaczone jako „PAN” i zapisane dużymi literami.
Warto też dodać, że w polskich tłumaczeniach Nowego Testamentu grecki rzeczownik kyrios jest w wielu miejscach (np. w UBG 17 razy) przetłumaczony na „Pański” (zob. Łk 2:26 lub Dz 13:49). Nie zmienia to co prawda znaczenia tekstu, niemniej jednak bliższe greckiemu oryginałowi byłoby tłumaczenie „słowo Pana” niż „słowo Pańskie”. Przymiotnik kyriakos (‘należący do pana’, stąd: ‘pański’) znajdziemy w Biblii tylko dwa razy:
(1 Kor 11:20) Gdy więc się zbieracie, nie jest to spożywanie wieczerzy Pańskiej [gr. kyriakon].
(1 Cor 11:20 KJV 1900) When ye come together therefore into one place, this is not to eat the Lord’s supper.
(Ap 1:10) Znalazłem się w zachwyceniu Ducha w dniu Pańskim [gr. kyriake] i usłyszałem za sobą głos potężny jakby trąby;
(Rev 1:10 KJV 1900) I was in the Spirit on the Lord’s day, (…)
Jezus
Imię to jest transliteracją greckiego iesous. Z kolei to słowo jest grecką formą hebrajskiego imienia jehoshua (a w formie późniejszej, skróconej: jeshua), które w polskich tłumaczeniach Biblii zapisano jako Jozue (a wersję skróconą: Jeszua/Jesua). Hebrajskie imię Jehoshua jest z kolei złożeniem dwu słów: skróconej formy imienia Boga JHWH i czasownika jasha — ‘zbawiać, ratować’ (więcej o tych dwóch słowach w artykułach hosanna i alleluja). Zatem imię to oznacza „JHWH jest zbawieniem” lub „JHWH zbawia”. Takie znaczenie imienia Jezus potwierdził Mateusz:
(Mt 1:21) I urodzi syna, któremu nadasz imię Jezus. On bowiem zbawi swój lud od jego grzechów.
oraz — w pewnym sensie — Piotr, kiedy tłumaczył zebranym w Jerozolimie uczonym w Piśmie i kapłanom, w czyim imieniu uzdrowił chromego od urodzenia człowieka:
(Dz 4:10–12) 10 Niech wam wszystkim i całemu ludowi Izraela będzie wiadomo, że w imieniu Jezusa Chrystusa z Nazaretu, którego wy ukrzyżowaliście, a którego Bóg wskrzesił z martwych, przez niego on stoi przed wami zdrowy. 11 On jest tym kamieniem odrzuconym przez was, budujących, który stał się kamieniem węgielnym. 12 I nie ma w nikim innym zbawienia. Nie ma bowiem pod niebem żadnego innego imienia danego ludziom, przez które moglibyśmy być zbawieni.
Gdybyś, szanowny czytelniku, nie był przekonany co do tego, że Jezus i Jozue to różne formy tego samego imienia, to wersety z Dziejów Apostolskich oraz z Listu do Hebrajczyków powinny rozwiać wszelkie wątpliwości. Zauważ, że w greckim oryginale jest tam imię iesous — co też konsekwentnie tłumacze oddali w angielskiej Biblii Króla Jakuba — a z kontekstu jasno wynika, że chodzi o Jozuego, następcę Mojżesza (co oddano w polskim tekście):
(Dz 7:44–45) 44 Nasi ojcowie mieli na pustyni Namiot Świadectwa, (…). 45 Nasi ojcowie z Jozuem [gr. jesu] wzięli go i wnieśli do posiadłości pogan, których Bóg wypędził sprzed oblicza naszych ojców, aż do dni Dawida;
(Acts 7:45 KJV 1900) Which also our fathers that came after brought in with Jesus (…)
(Hbr 4:8) Gdyby bowiem Jozue [gr. jesus] zapewnił im odpoczynek, Bóg nie mówiłby potem o innym dniu.
(Heb 4:8 KJV 1900) For if Jesus had given them rest, then would he not afterward have spoken of another day.
Tak więc Księga Jozuego, opowiadająca o wejściu narodu izraelskiego do „ziemi obiecanej ich ojcom”, jej podboju i zasiedleniu, mogłaby równie dobrze nazywać się Księgą Jezusa.
Warto zaznaczyć, że obie formy — hebrajska: Jehoshua i grecka: Jezus — nie były imionami unikalnymi. Były to imiona dość powszechne. W Starym Testamencie imię Jehoshua, oprócz wspomnianego wyżej Jozuego, nosili między innymi: właściciel pola Betszemita (1 Sm 6:14), zarządca Jerozolimy (2 Krl 23:8), czy najwyższy kapłan (Ag 1:1). W Nowym Testamencie, Łukasz i Paweł wspominają o czarowniku Bar-Jezus (co znaczy ‘syn Jezusa’) i o Jezusie, zwanym Justusem:
(Dz 13:6) A kiedy przeszli wyspę aż do Pafos, spotkali tam pewnego czarownika, fałszywego proroka, Żyda imieniem Bar-Jezus [gr. barjesus];
(Kol 4:10–11) 10 Pozdrawia was Arystarch, mój współwięzień, i Marek, siostrzeniec Barnaby (…); 11 I Jezus [gr. jesus], zwany Justusem, (…)
Józef Flawiusz, żydowski historyk piszący w pierwszym wieku, wymienia 9 postaci o tym imieniu. Natomiast w Talmudzie, rabiniczny judaizm, wspominając (z pogardą) o Jezusie z Nazaretu, przekręca Jego imię na Jeshu, pozbywając się w ten sposób czasownika jasha, odnoszącego się do zbawienia (więcej o tym tutaj).
Chrystus
„Słówko Greckie Chrystus, po żydowsku Messyasz, wykłada się po naszemu pomazaniec”. Tak krótko i zwięźle wyjaśnił w swoim słowniku Bogusław Linde (1858). A pomazaniec, to człowiek uroczyście pomazany — czyli namaszczony (olejem) — na znak otrzymania godności, np. królewskiej. Definicje słownikowe są lakoniczne, ale rzeczowe.
Słowo „Chrystus” — podobnie jak Jezus — jest w zasadzie transliteracją greckiego christos. Zaś greckie christos jest odpowiednikiem hebrajskiego maszijach. Wyjaśnia to Jan w swojej Ewangelii:
(J 1:41) On najpierw znalazł Szymona, swego brata, i powiedział do niego: Znaleźliśmy Mesjasza [gr. messijan] — co się tłumaczy: Chrystusa [gr. christos].
a porównanie zacytowanego w Dziejach Apostolskich, w języku greckim, fragmentu Psalmu 2 z jego hebrajskim oryginałem, potwierdza taką interpretację:
(Dz 4:26) Królowie ziemi powstali i książęta zebrali się razem przeciw Panu [gr. kyriju] i przeciw jego Chrystusowi [gr. christu].
(Acts 4:26 KJV 1900) The kings of the earth stood up, and the rulers were gathered together against the Lord, and against his Christ.
(Ps 2:2) Królowie ziemscy powstają, a władcy naradzają się wspólnie przeciwko PANU [heb. JHWH] i jego pomazańcowi [heb. meszicho], (…)
(Psalm 2:2 KJV 1900) The kings of the earth set themselves, And the rulers take counsel together, Against the LORD, and against his anointed, (…)
W starym Testamencie słowo maszijach pojawia się 39 razy i prawie zawsze jest przetłumaczone jako „namaszczony” lub „pomazaniec”. Odnosi się przede wszystkim do kapłanów i królów, którzy byli rzeczywiście namaszczani olejem, na znak wybrania do pełnienia swoich funkcji. W Psalmach, termin „pomazaniec” odnosi się zazwyczaj do króla Dawida, niemniej jednak proroczo wskazuje na Namaszczonego — Mesjasza, Króla który ma dopiero przyjść. We fragmencie Księgi Izajasza, który Jezus zacytował — odnosząc to proroctwo do siebie — Izajasz nie użył co prawda słowa maszijach, ale czasownika maszach (‘namaścić’) (więcej o tym proroctwie tutaj):
(Iz 61:1) Duch Pana BOGA jest nade mną, bo PAN mnie namaścił, abym głosił dobrą nowinę cichym, (…)
Warto zauważyć, że Bóg nazwał swoim pomazańcem również pogańskiego króla Cyrusa:
(Iz 45:1) Tak mówi PAN do swego pomazańca [heb. limszicho] Cyrusa, którego prawicę ująłem, by podbić przed nim narody, rozpinać biodra królów i otworzyć przed nim wrota, a bramy nie będą zamknięte.
Cyrus Wielki, król Persji był namaszczony w tym sensie, że Bóg wybrał go do wykonania Bożego planu, tj. odesłania Izraelitów do ich kraju za Jordanem. Cyrus ten plan wykonał: podbił Babilonię, zdobył miasto Babilon bez walki (w październiku 539 r. przed Chrystusem) i niedługo potem pozwolił Żydom zamieszkującym Babilonię — uprowadzonym kilkadziesiąt lat wcześniej do niewoli przez Nabuchdonozora (więcej o tych wydarzeniach tutaj) — powrócić do ojczyzny i odbudować Świątynię w Jerozolimie:
(Ezd 1:1–3) 1 W pierwszym roku Cyrusa, króla Persji — aby wypełniło się słowo PANA z ust Jeremiasza — PAN wzbudził ducha Cyrusa, króla Persji, tak że ogłosił ustnie po całym swoim królestwie, a także na piśmie, co następuje: 2 Tak mówi Cyrus, król Persji: PAN [heb. JHWH], Bóg niebios, dał mi wszystkie królestwa ziemi. On też rozkazał mi, abym zbudował dla niego dom w Jerozolimie, która jest w Judzie. 3 Kto więc spośród was należy do jego ludu, niech będzie z nim jego Bóg; ten niech uda się do Jerozolimy w Judzie i niech buduje dom PANA, Boga Izraela — on jest Bogiem — który jest w Jerozolimie.
Zauważ, że w obu przytoczonych fragmentach z Księgi Izajasza, namaszczeniu do wypełnienia „misji” wyznaczonej przez Boga nie towarzyszyło fizyczne wykonanie czynności pomazania olejem, jak miało to miejsce na przykład przy ustanawianiu kapłana czy też króla w Izraelu:
(Wj 29:4–7) 4 Aaronowi i jego synom każesz zbliżyć się do wejścia do Namiotu Zgromadzenia i obmyjesz ich wodą. 5 Potem weźmiesz szaty i ubierzesz Aarona (…) 7 Następnie weźmiesz olejek do namaszczenia i wylejesz na jego głowę, i namaścisz go.
(1 Sm 10:1) Wtedy Samuel wziął flakonik oliwy i wylał ją na jego głowę, pocałował go i powiedział: Czyż PAN nie namaścił cię na wodza nad swoim dziedzictwem?
Pan Jezus nie był namaszczony na ziemi fizycznym olejem, a przecież został wyznaczony przez Ojca do pełnienia funkcji proroka, kapłana i króla. Dlatego też jego pomazanie nie zostało wykonane za pomocą oleju, lecz został namaszczony Duchem Świętym, a funkcja Zbawiciela została mu powierzona jeszcze zanim narodził się jako człowiek w Betlejem:
(Dz 10:38) (…) Bóg namaścił Duchem Świętym i mocą Jezusa z Nazaretu, który chodził, czyniąc dobrze i uzdrawiając wszystkich opanowanych przez diabła, bo Bóg był z nim.
(1 P 1:18–20) 18 Wiedząc, że nie tym, co zniszczalne, srebrem lub złotem, zostaliście wykupieni z waszego marnego postępowania przekazanego przez ojców; 19 Lecz drogą krwią Chrystusa jako baranka niewinnego i nieskalanego; 20 Przeznaczonego do tego przed założeniem świata, a objawionego w czasach ostatecznych ze względu na was.
Jedynie w dwóch wersetach Starego Testamentu, w księdze proroka Daniela, hebrajskie słowo maszjiach dotyczy dosłownie i bezpośrednio mającego przyjść Mesjasza i tak też zostało przetłumaczone:*
(Dn 9:25–26) 25 Dlatego wiedz i zrozum, że od wyjścia nakazu o przywróceniu i odbudowaniu Jerozolimy aż do Księcia Mesjasza [heb. maszijach] będzie siedem tygodni i sześćdziesiąt dwa tygodnie. Zostaną odbudowane ulica i mur, ale w czasach trudnych. 26 A po tych sześćdziesięciu dwóch tygodniach zostanie zabity Mesjasz [heb. maszijach], lecz nie za siebie. (…)
W Nowym Testamencie słowo Chrystus występuje ponad 500 razy i odnosi się prawie zawsze do Pana Jezusa. Znajdziemy je tak w pierwszym, jak i w ostatnim wersecie Nowego Testamentu (zob. Mt 1:1 i Ap 22:21). Nie sposób w tym krótkim artykule odnieść się do tych wszystkich miejsc, dlatego zachęcam do lektury Biblii. Pozwolę sobie za to na wskazanie kilku szczególnych fragmentów. Pozostawiam je bez komentarza, do osobistego przemyślenia…
(Dz 16:30–32) 30 A wyprowadziwszy ich z więzienia, [strażnik — red.] powiedział: Panowie, co mam czynić, abym był zbawiony? 31 A oni odpowiedzieli: Uwierz w Pana Jezusa Chrystusa, a będziesz zbawiony, ty i twój dom. 32 I głosili słowo Pańskie jemu i wszystkim jego domownikom.
(Hbr 9:24–28) 24 Chrystus bowiem wszedł nie do świątyni zbudowanej ręką, która była odbiciem prawdziwej, ale do samego nieba, aby teraz stawać dla nas przed obliczem Boga; 25 I nie po to, żeby często ofiarować samego siebie jak najwyższy kapłan, który wchodzi co roku do Miejsca Najświętszego z cudzą krwią; 26 Bo inaczej musiałby cierpieć wiele razy od początku świata. Lecz teraz na końcu wieków pojawił się raz dla zgładzenia grzechu przez ofiarowanie samego siebie. 27 A jak jest postanowione ludziom raz umrzeć, a potem sąd; 28 Tak też Chrystus raz ofiarowany na zgładzenie grzechów wielu, drugi raz ukaże się bez grzechu tym, którzy go oczekują dla zbawienia.
(2 Kor 5:10) Wszyscy bowiem musimy stanąć przed trybunałem Chrystusa, aby każdy otrzymał zapłatę za to, co czynił w ciele, według tego, co czynił, czy dobro, czy zło.
(Flp 2:5–11) 5 Niech będzie w was takie nastawienie umysłu, jakie też było w Chrystusie Jezusie; 6 Który, będąc w postaci Boga, nie uważał bycia równym Bogu za grabież; 7 Lecz ogołocił samego siebie, przyjmując postać sługi i stając się podobny do ludzi; 8 A z postawy uznany za człowieka, uniżył samego siebie i był posłuszny aż do śmierci, i to śmierci krzyżowej. 9 Dlatego też Bóg wielce go wywyższył i darował mu imię, które jest ponad wszelkie imię; 10 Aby na imię Jezusa zginało się wszelkie kolano na niebie, na ziemi i pod ziemią. 11 I aby wszelki język wyznawał, że Jezus Chrystus jest Panem ku chwale Boga Ojca.
Podsumowując powyższe informacje, trzeba powiedzieć, że te trzy krótkie słowa „Pan Jezus Chrystus” oznaczają Namaszczonego przez Boga Mesjasza, który sam jest Bogiem i sam zbawia. Zawsze, kiedy słyszysz albo wypowiadasz ten tytuł (lub też jego część), nie zapominaj jakiej wagi są te trzy słowa i jakie niosą ze sobą znaczenie. Pamiętaj też ostrzeżenie samego Pana Jezusa:
(Mt 7:21) Nie każdy, kto mi mówi: Panie, Panie, wejdzie do królestwa niebieskiego, lecz ten, kto wypełnia wolę mojego Ojca, który jest w niebie.
i napomnienie Jana Apostoła:
(1 J 5:1–12) 1 Każdy, kto wierzy, że Jezus jest Chrystusem, narodził się z Boga, a każdy, kto miłuje tego, który zrodził, miłuje też tego, który się z niego narodził. 2 Po tym poznajemy, że miłujemy dzieci Boże, gdy miłujemy Boga i zachowujemy jego przykazania. (…) 10 Kto wierzy w Syna Bożego, ma świadectwo w sobie. Kto nie wierzy Bogu, zrobił z niego kłamcę, bo nie uwierzył świadectwu, które Bóg dał o swoim Synu. 11 A to świadectwo jest takie, że Bóg dał nam życie wieczne, a to życie jest w jego Synu. 12 Kto ma Syna, ma życie, kto nie ma Syna Bożego, nie ma życia.
I jeszcze jedno: w krajach anglojęzycznych nagminne jest używanie słów „Jesus” i „Christ” w charakterze przekleństwa. Taki sposób „wyrażania emocji” można też usłyszeć w języku polskim. Nie rób tego!
- Ilustracja pochodzi z: The pictorial history of Palestine, and the Holy Land, including a complete history of the Jews. by John Kitto, London: Charles Knight and Co., 1844.
- Wszystkie cytaty (chyba, że zaznaczono inaczej) pochodzą z tzw. Uwspółcześnionej Biblii Gdańskiej (2017). Pismo Święte. Stary i Nowy Testament, pilnie i wiernie przetłumaczone w 1632 roku z języka greckiego i hebrajskiego na język polski z uwspółcześnioną gramatyką i uaktualnionym słownictwem. Toruń: Fundacja Wrota Nadziei.
- Cytaty oznaczone (KJV 1900) pochodzą z The Holy Bible: King James Version. (2009). (Electronic Edition of the 1900 Authorized Version). Bellingham, WA: Logos Research Systems, Inc.
- Ewentualne odstępstwa od opublikowanego w UBG i KJV tekstu są niezamierzone i są jedynie wynikiem pomyłek podczas kopiowania lub redakcji tekstu w wersji elektronicznej.
Do poczytania
- Balz, H. R., & Schneider, G. (1990–). Exegetical dictionary of the New Testament. Grand Rapids, Mich.: Eerdmans.
- Brown, F., Driver, S. R., & Briggs, C. A. (1977). Enhanced Brown-Driver-Briggs Hebrew and English Lexicon. Oxford: Clarendon Press.
- Freedman, D. N., Herion, G. A., Graf, D. F., Pleins, J. D., & Beck, A. B. (Eds.). (1992). In The Anchor Yale Bible Dictionary. New York: Doubleday.
- Josephus, F., & Whiston, W. (1987). The works of Josephus: complete and unabridged. Peabody: Hendrickson.
- Linde, S. B. (1858). Słownik języka polskiego. T. 4, P (Wyd. 2, popr. i pomn.). Lwów: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
- Louw, J. P., & Nida, E. A. (1996). Greek-English lexicon of the New Testament: based on semantic domains (electronic ed. of the 2nd edition.). New York: United Bible Societies.
- Mangum, D., Brown, D. R., Klippenstein, R., & Hurst, R. (Eds.). (2014). Lexham Theological Wordbook. Bellingham, WA: Lexham Press.
- M’Clintock, J., & Strong, J. (1891–1894). In Cyclopædia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature (Vol. I–X). New York: Harper & Brothers, Publishers.