Artykuł w serii: Pytania i odpowiedzi – pytanie 5.
Pytanie to, co prawda, nie dotyczy bezpośrednio Biblii, niemniej jednak uważamy, że warto na nie odpowiedzieć. Wciąż można spotkać się z opiniami, że tekst biblijny to głównie legendy i mity, a Nowy Testament zawiera sfabrykowane historie na potrzeby powstającej nowej, chrześcijańskiej religii.
Zatem czy istnieją pozabiblijne źródła historyczne potwierdzające istnienie Jezusa? Odpowiedź jest krótka — tak, zachowały się takie dokumenty. Wymienimy autorów tych pism chronologicznie, wraz z odpowiednimi cytatami.
Thallus — historyk samarytański (żył najprawdopodobniej w I wieku), większość jego dzieł nie dotrwała do naszych czasów; fragment jego trzytomowej Historii cytuje Sekstus Juliusz Afrykański (III wiek), historyk i podróżnik, w swoich Kronikach świata (Chronografiai):
Na cały świat spadła najstraszliwsza ciemność, a skały zostały rozerwane przez trzęsienie ziemi, a wiele miejsc w Judei i innych okręgach zostało zrzuconych. Tę ciemność Thallus w trzeciej księdze swojej Historii nazywa, jak mi się wydaje bez powodu, zaćmieniem słońca. (XVIII, 1; tłumaczenie z ang. moje)
Jak widać, Thallus nie wspomniał bezpośrednio Jezusa, ale próbował wytłumaczyć ciemność, która zapadła podczas Jego ukrzyżowania (zob. Mk 15:33).
Korneliusz Tacyt — historyk rzymski (ok. 55–120 r.), największy historyk antycznego Rzymu, chociaż ceniony dziś za moralną uczciwość i ogólną szlachetność, delikatnie mówiąc „nie lubił” Żydów, a także chrześcijan, którzy w owym czasie byli wiązani z Judeą i narodem żydowskim; w jego Rocznikach — gdy pisze o pożarze Rzymu za cesarza Nerona — czytamy:
Ale ani ludzka pomysłowość, ani hojność cesarza, ani uspokajanie bogów nie mogły powstrzymać wiary w paskudną plotkę, że wydano rozkaz [wywołania] pożaru. Aby rozproszyć te plotki, Neron znalazł winowajców, którym wymierzył najbardziej wyszukane kary. Byli nimi ludzie znienawidzeni za swoje haniebne wykroczenia, których zwykli ludzie nazywali chrześcijanami. Człowiek, który nadał im imię, Chrystus, został stracony za panowania Tyberiusza przez prokuratora Poncjusza Piłata. Zgubny przesąd został tymczasowo stłumiony, ale zaczął ponownie wybuchać, nie tylko w Judei, punkcie wyjścia tej klątwy, ale także w Rzymie, gdzie wszystko, co obrzydliwe i haniebne na świecie, płynie razem i zyskuje popularność. (XV, 44; tłumaczenie z ang. moje)
Mara Bar-Serapion — historyk syryjski (żył najprawdopodobniej w I–II wieku), w liście do swojego syna pisał:
Jaką korzyść odnieśli Ateńczycy, skazując Sokratesa na śmierć? Głód i zaraza spadły na nich jako wyrok za ich zbrodnię. Albo co zyskali mieszkańcy Samos paląc Pitagorasa? W jednej chwili ich kraj został pokryty piaskiem. Co zyskali Żydzi za stracenie ich mądrego Króla? Zaraz potem ich królestwo zostało zlikwidowane. Bóg słusznie pomścił tych trzech mądrych ludzi. Ateńczycy pomarli z głodu; mieszkańców Samos zalało morze; Żydzi zrujnowani i wypędzeni ze swojego kraju żyją w całkowitym rozproszeniu. Ale Sokrates nie umarł na zawsze — przeżył w naukach Platona. Pitagoras nie umarł na zawsze, przetrwał w posągu Hery. Ani też mądry Król nie umarł na dobre — był nadal żywy w naukach, które przekazał. (cytuję za The New Testament Documents…; tłumaczenie z ang. moje)
Swetoniusz — pisarz rzymski (ok. 69–130 r.), utrzymywał bliskie kontakty z Tacytem i Pliniuszem Młodszym, w Żywotach cezarów wspominając o wygnaniu Żydów z Rzymu, napisał:
[Klaudiusz] wypędził Żydów z Rzymu, ponieważ bezustannie wywoływali zamieszki z powodu podżegacza Chrestusa. (Księga V, Boski Klaudiusz, 25; tłumaczenie z ang. moje)
O wydarzeniu tym, które miało miejsce około 49 roku, wspomina Łukasz w Dziejach Apostolskich (Dz 18:2). Z innych zachowanych dokumentów spoza Nowego Testamentu wynika, że prawdopodobnie w Rzymie dochodziło do poważnych kłótni między Żydami, którzy przyjęli Jezusa za Mesjasza i zbawiciela a Żydami, którzy w Niego nie uwierzyli. Niektórzy uważają, że Swetoniusz pisze o jakimś nieznanym wichrzycielu o imieniu Chrestus, a nie o Panu Jezusie. Ale nawet w chrześcijańskich manuskryptach w języku greckim znajdziemy zapisy tak christianos (pisane z gr. literą iota), jak i chrestianos (z gr. literą eta). Tak więc pisownia u Swetoniusza nie przekreśla identyfikacji Chrestusa z Jezusem. Poza tym, historycy nie znają żadnej innej postaci, która w latach 40. mogłaby wywoływać tak poważne zamieszki w stolicy cesarstwa. Warto też zwrócić uwagę, że w cytowanym wcześniej opracowaniu dzieł Tacyta, znajdziemy przypis do słowa „chrześcijanie” o następującej treści:
„W manuskrypcie pierwotnie był zapis chrestiani, który został skorygowany później, inną ręką. Chrestiani może być słowem, pod którym początkowo znani byli chrześcijanie, być może z powodu pomylenia z greckim słowem chrestos — dobry, zbawienny” (tłumaczenie z ang. moje).
Pliniusz Młodszy – prawnik, pisarz, gubernator Bitynii za cesarza Trajana (ok. 61–113 r.), w liście do imperatora tak pisał o chrześcijanach (prawdopodobnie o niewolnikach lub sługach nie posiadających obywatelstwa rzymskiego), których osobiście aresztował i przesłuchiwał:
[Chrześcijanie — red.] utrzymywali jednak, że cała ich wina i błąd polegał na tym, że mieli w zwyczaju spotykać się o świcie, ustalonego dnia, aby śpiewać hymn do Chrystusa jako Boga, i wiązać się przysięgą, że nie bedą popełniać przestępstw, nie będą kraść, rabować, cudzołożyć, łamać danego słowa, przywłaszczać sobie powierzonych im pieniędzy. Po zakończeniu tych obrzędów rozchodzili się, a potem ponownie spotykali na posiłek — zwyczajny i nieszkodliwy. (Księga X, 96; tłumaczenie z ang. moje)
Celsus z Aleksandrii — grecko-rzymski filozof i pisarz (II wiek), zagorzały przeciwnik i krytyk chrześcijaństwa; jego Prawdziwe słowo zachowało się tylko we fragmentach cytowanych przez Orygenesa w dziele Przeciw Celsusowi (słowa zaznaczone kursywą przypisuje się Celsusowi):
[Celsus — red.] naśladując retora szkolącego ucznia, wprowadza Żyda, który wchodzi w osobistą dyskusję z Jezusem i mówi w bardzo dziecinny sposób, zupełnie niegodny siwych włosów filozofa — pozwólcie, że postaram się, najlepiej jak potrafię, zbadać jego wypowiedzi i pokazać, że nie zachowuje on przez całą dyskusję spójności należnej charakterowi Żyda. Przedstawia go bowiem jako spierającego się z Jezusem i obalającego, jak mu się wydaje, [Jego argumenty — red.] w wielu kwestiach; a przede wszystkim oskarża Go o wymyślenie narodzin z dziewicy i gani Go za to, że urodził się w pewnej żydowskiej wiosce [jako syn — red.] biednej wiejskiej kobiety, która zarabiała na życie przędzeniem. Dalej mówi, że została wypędzona przez swojego męża, cieślę z zawodu, ponieważ uznano ją winną cudzołóstwa. Dalej mówi, że po wypędzeniu przez męża i błąkaniu się przez jakiś czas, w haniebny sposób potajemnie urodziła Jezusa. I mówi, że [Jezus — red.] z powodu swojego ubóstwa wynajął się do pracy w Egipcie i uzyskawszy tam magiczne moce, z których Egipcjanie bardzo się szczycą, powrócił do swojego kraju, gdzie pełen zarozumialstwa z powodu tych mocy (i z ich pomocą) ogłosił się Bogiem. (I, 28; tłumaczenie z ang. moje na podstawie Contra Celsum oraz Fathers of the Third Century…; przekład Kalinkowskiego jest nieco inny)
Wypowiedzi Celsusa nie są zbyt często cytowane przez apologetów chrześcijaństwa, zapewne z powodu niewybrednego doboru słów, jak i samej treści oskarżeń pod adresem Jezusa i Marii.
Lukian z Samosaty — satyryk i orator rzymski (ok. 129–180 r.), w agresywnym paszkwilu O zgonie Peregrinosa wyśmiewającym bez litości postać i życie tegoż filozofa, dodaje uwagę dotyczącą chrześcijan, których Peregrinos podobno spotkał w Palestynie:
Chrześcijanie, jak wiesz, czczą do dziś człowieka — wybitną postać — który wprowadził ich nowe obrzędy, za co został w Palestynie ukrzyżowany. (…) Widzisz, ci biedacy są przekonani, że są nieśmiertelni i będą żyć wiecznie, co wyjaśnia ich pogardę dla śmierci, a wielu z nich się na nią wydaje dobrowolnie [lub: a wielu z nich poddaje się dobrowolnie uwięzieniu — red.]. Co więcej, ich pierwszy prawodawca nauczył ich, że wszyscy są braćmi od momentu kiedy się nawrócą, wyprą greckich bogów, a będą oddawać cześć ukrzyżowanemu mędrcowi i żyć według jego praw. (sekcja 11 tłumaczenie z ang. moje)
Józef Flawiusz — żydowski historyk (ok. 37–94 r.), w 71 roku otrzymał od Wespazjana obywatelstwo rzymskie, w swoim 20-tomowym dziele Dawne dzieje Izraela wspomina o Jezusie dwa razy:
W tym czasie żył Jezus, człowiek mądry, jeżeli w ogóle można go nazwać człowiekiem. Czynił bowiem rzeczy niezwykle i był nauczycielem ludzi, którzy z radością przyjmują prawdę. Zjednał sobie wielu Żydów, jako też Greków. On to był Chrystusem. A gdy wskutek doniesienia najznakomitszych u nas mężów Piłat zasądził go na śmierć krzyżową, jego dawni wyznawcy nie przestali go miłować. Albowiem trzeciego dnia ukazał im się znów jako żywy, co o nim, jak i wiele innych zdumiewających rzeczy przepowiedzieli boscy prorocy. I odtąd, aż po dzień dzisiejszy, istnieje plemię chrześcijan, którzy od niego otrzymali tę nazwę. (XVIII, 63-64)
Jest to tzw. Testimonium Flavianum — świadectwo Flawiusza o Jezusie. Ale historycy podejrzewają, że ten fragment dzieła żydowskiego historyka został „poprawiony” przez chrześcijan. Mieliby oni dopisać trzy krótkie dodatki: „jeżeli w ogóle można go nazwać człowiekiem”, „On to był Chrystusem” oraz „Albowiem trzeciego dnia ukazał im się znów jako żywy, co o nim, jak i wiele innych zdumiewających rzeczy przepowiedzieli boscy prorocy”. Jednak zachowała się wersja Testimonium, która – według uczonych — nie była w żaden sposób zmieniona względem oryginału. Jest cytowana przez Agapiusa (arab. Mahbub Qustantin al-Manbiji; X wiek), arabskiego pochodzenia historyka, chrześcijanina i biskupa Hierapolis, w jego „Uniwersalnej historii świata” Kitab al-Unwan. Co do treści, świadectwo Flawiusza jest tam praktycznie identyczne do tego z wersji greckiej. Zacytujmy ja razem z kontekstem:
Al-Manbiji powiedział: Znaleźliśmy w wielu księgach filozofów, że wspominają oni dzień ukrzyżowania Chrystusa i zdumiewają się nim. Pierwszym z nich jest filozof Iflatun [prawdopodobnie chodzi o Flegona — red.], który mówi w trzynastym rozdziale swojej księgi o królach [chodzi o Kroniki — red.]: „Za panowania Tyberiusza Cezara, słońce się zaćmiło i była noc przez dziewięć godzin; i pokazały się gwiazdy. I było wielkie i gwałtowne trzęsienie ziemi w Nicei oraz w okolicznych miastach. I działy się dziwne rzeczy.”
Ur.s.y.w.s. [Orozjusz? — red.], filozof, mówi w piątym rozdziale swojej książki, dotyczącej życia królów: „Spadło na nas wielkie nieszczęście i przedłużające się cierpienie. słońce się zaćmiło i ziemia zatrzęsła. I stwierdzono, że wiele przerażających rzeczy wydarzyło się w kraju Hebrajczyków. Dowiedzieliśmy się jaka była tego przyczyna z listów napisanych przez Piłata, sędziego, z Palestyny do Tyberiusza Cezara. Napisał w nich, że te wszystkie rzeczy wydarzyły się podczas śmierci człowieka, którego Żydzi ukrzyżowali. Kiedy Cezar dowiedział się o tym, rozkazał zdjąć Piłata z urzędu sędziowskiego nad Żydami, za to, że im uległ.”
Podobnie Józef, Hebrajczyk. Bo w traktacie, który napisał o rządach Żydów, mówi: „W tym czasie żył pewien mądry człowiek, któremu było na imię Jezus. Jego postępowanie było dobre i był znany jako człowiek cnotliwy. Wielu ludzi spośród Żydów i innych narodów stało się Jego uczniami. Piłat skazał go na ukrzyżowanie i śmierć. A ci, którzy stali się jego uczniami, nie porzucili go. Donieśli, że ukazał się im trzy dni po ukrzyżowaniu i że żyje; w związku z tym był być może Mesjaszem, o którym prorocy opowiadali cuda.” (tłumaczenie z ang. moje)
Drugi raz wspomina Flawiusz o Jezusie wyjaśniając okoliczności śmierci Jakuba, brata Pańskiego (zob. Ga 1:19):
Ananos, który, jak powiedzieliśmy, otrzymał godność arcykapłańską, był z usposobienia człowiekiem skłonnym do ryzykowania i niezwykle zuchwałym. Należał do sekty saduceuszów, którzy wyróżniali się spośród innych Żydów surowością poglądów, jak już o tym mówiliśmy. Otóż Ananos będąc człowiekiem takiego charakteru i sądząc, że nadarzyła się dogodna sposobność, ponieważ zmarł Festus, a Albinus był jeszcze w drodze, zwołał sędziów Sanhedrynu i stawił przed nimi Jakuba, brata Jezusa zwanego Chrystusem, oraz kilku innych. Oskarżył ich o przekroczenie Prawa i wydał ich na ukamienowanie. (XX, 199-200)
O Jezusie wspomina również Talmud. Co prawda najwcześniejsze pisma talmudyczne pojawiły się dopiero w V wieku, ale jego pisemne rabiniczne tradycje sięgają aż pierwszego wieku przed Chrystusem. Nie będziemy w tym miejscu cytować stosownych fragmentów – zamieściliśmy je już wcześniej (tutaj). Zaznaczmy tylko, że można się spotkać z opiniami współczesnych żydowskich nauczycieli, którzy twierdzą, że w Talmudzie nie ma nic o Jezusie, a pokazywane im fragmenty mówią o jakimś zupełnie innym człowieku o podobnym imieniu…
Gdybyśmy zebrali w całość zachowane poza Biblią wzmianki o Jezusie — a zwróćmy uwagę, że wymienieni wyżej historycy i pisarze nie byli chrześcijanami, a część z nich była nawet nastawiona wrogo wobec chrześcijan — dowidzielibyśmy się, że:
- Jezus był prawdziwą postacią historyczną;
- podobno urodził się z dziewicy i miał ziemskiego ojca, który był cieślą;
- mieszkał w Judei, w regionie znanym w Cesarstwie Rzymskim pod nazwą Palestyna;
- był mądry i sprawiedliwy;
- Jego nauczanie było tak wpływowe, że zyskał dużą rzeszę żydowskich i pogańskich uczniów — nauczał ich, aby żyli z taką samą cnotą, jaką sam się odznaczał, a Jego kodeks moralny był niezwykle wysoki;
- Jezus był kimś więcej niż tylko nauczycielem moralności — posiadał „magiczne moce”, Jego nadprzyrodzone czyny i nauki przekonały wielu Żydów do odejścia od swoich przekonań;
- Jezus twierdził, że jest Bogiem, a jego uczniowie zaakceptowali to twierdzenie;
- żydowscy przywódcy ostatecznie wnieśli oskarżenie przeciwko Jezusowi w oparciu o jego działania i nauki — został oskarżony i ukrzyżowany przez Poncjusza Piłata, za panowania Tyberiusza Cezara; nastąpiło wtedy trzęsienie ziemi i na wiele godzin zapanowała ciemność;
- zwolennicy Jezusa donosili, że widzieli Go zmartwychwstałego trzy dni po ukrzyżowaniu — uznali, że zmartwychwstanie udowodniło, że Jezus był Mesjaszem;
- przyjęli nauki moralne Jezusa i żyli zgodnie z nimi, trzymając się wiary w Jego bóstwo, nawet jeśli oznaczało to, że będą nękani, prześladowani i w okrutny sposób zabijani przez urzędników Imperium Rzymskiego.
Do poczytania
- Bock, D. L. (2002). Studying the historical Jesus. A guide to sources and methods. Grand Rapids, Mich. – Leicester, England: Baker Academic; Apollos.
- Bond, H. K. (2012). The historical Jesus. A guide for the perplexed. London: New York; T & T Clark.
- Bruce, F. F. (2000). The New Testament documents. Are they reliable? (6 ed.). Leicester: Inter-Varsity.
- Flawiusz, J. (2001). Dawne dzieje Izraela. Cz. 2 (Z. Kubiak & J. Radożycki, Tłum.). Warszawa: „Rytm”.
- Habermas, G. R. (1996). The historical Jesus. Ancient evidence for the life of Christ. Joplin, Mo.: College Press Pub. Co.
- McDowell, J. (2002). Przewodnik apologetyczny (A. Czwojdrak, Tłum.). Warszawa: „Vocatio”.
- Lucian. (2005). Lucian. Selected dialogues (C. D. N. Costa, Trans.). Oxford – New York: Oxford University Press.
- Lucian. (1905). The works of Lucian of Samosata. Complete with exceptions specified in the preface (H. W. Fowler & F. G. Fowler, Trans.). Oxford: Clarendon Press.
- Origen. (1980). Contra Celsum (H. Chadwick, Trans.). Cambridge Eng. – New York: Cambridge University Press.
- Orygenes. (1977). Przeciw Celsusowi (S. Kalinkowski, Tłum.). Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej.
- Pines, S. (1971). An Arabic version of the Testimonium Flavianum and its implications. Jerusalem,: Israel Academy of Sciences and Humanities.
- Pliny. (2016). Pliny the Younger. Complete letters (P. G. Walsh, Trans.). Oxford: Oxford University Press.
- Roberts, A., & Donaldson, J. (1868). Ante-Nicene Christian library; translations of the writings of the Fathers down to A. D. 325. Vol. 9. Irenaeus, Vol. II—Hippolytus, Vol. II—Fragments of Third Century. Edinburgh,: T. and T. Clark.
- Roberts, A., Donaldson, J., & Coxe, A. C., eds. (1885). Fathers of the Third Century: Tertullian, Part Fourth; Minucius Felix; Commodian; Origen, Parts First and Second. Buffalo, NY: Christian Literature Company.
- Suetonius. (2016). Suetonius. Lives of the Caesars (C. Edwards Ed.). Oxford: Oxford University Press.
- Tacitus, C. (2008). The Annals. The reigns of Tiberius, Claudius, and Nero (J. Yardley, Trans.). Oxford: Oxford University Press.
- Van Voorst, R. E. (2000). Jesus outside the New Testament. An introduction to the ancient evidence. Grand Rapids: Eerdmans.
- Wallace, J. W. (2017). Forensic Faith: A Homicide Detective Makes the Case for a More Reasonable, Evidential Christian Faith. Colorado Springs, CO: David C Cook.