Współczesny słownik języka polskiego podaje, że „wierzyć w Boga, to wyznawać jakąś religię”.* Z chrześcijańskiego punktu widzenia, zgodnego z tekstem Biblii, jest to kompletna bzdura. Również dość powszechne przekonanie, według którego „wierzyć w Boga” oznacza „wierzyć, że on istnieje”, ma niewiele wspólnego ze znaczeniem tego sformułowania w tekście biblijnym. Ale gdybyśmy sięgnęli do starszych słowników języka polskiego — na przykład Lindego (1860) lub Karłowicza (1919) — przeczytalibyśmy, że wierzyć, to „mieć za prawdę, co Bóg objawił, mieć wiarę, być religijnym: Nie to jest wierzyć—mniemać albo rozumieć, ale mocno i bez wątpliwości przyzwalać na wszystko, co Bóg objawił.” Żeby się przekonać, co Biblia mówi na ten temat, wystarczy do Pisma Świętego sięgnąć i przeczytać kilka fragmentów, które jasno definiują znaczenie zwrotu „wierzyć w Boga”. Nie chodzi mi więc o jakieś abstrakcyjne, czy teologiczne koncepcje wiary, ale o najzwyklejsze czytanie ze zrozumieniem i logiczne wyciąganie wniosków z uwzględnieniem kontekstu.
Pierwszy raz z tym sformułowaniem spotykamy się w 15 rozdziale Księgi Rodzaju, gdzie Bóg obiecał Abrahamowi bardzo liczne potomstwo (wyróżnienia w cytowanych wersetach moje):
(Rdz 15:2–6) 2 I Abram powiedział: Panie BOŻE, co mi dasz, skoro ja jestem bezdzietny, a szafarzem mego domu jest ten Damasceńczyk Eliezer? 3 Abram dodał: Oto nie dałeś mi potomka, a sługa urodzony w moim domu będzie moim dziedzicem. 4 A oto dotarło do niego słowo PANA: Nie on będzie twoim dziedzicem, lecz ten, który wyjdzie z twego wnętrza, będzie twoim dziedzicem. 5 Potem wyprowadził go na dwór i powiedział: Spójrz teraz na niebo i policz gwiazdy, jeśli będziesz mógł je policzyć; i powiedział mu: Takie będzie twoje potomstwo. 6 I uwierzył PANU, i poczytano mu to za sprawiedliwość.
(Gen 15:6 KJV 1900) And he believed in the Lord [heb. weheemin baJHWH]; and he counted it to him for righteousness.
(Rdz 15:6 BIC) I zaufał Wiekuistemu, a poczytał mu to za zasługę.
Zauważyłeś zapewne, że w zacytowanym fragmencie jest „uwierzył PANU”, a nie „uwierzył w PANA”. Jednak w tekście hebrajskim pomiędzy „uwierzyć” a „PAN” (a dokładnie JHWH) jest przyimek be, którego jednym ze znaczeń jest właśnie „w”. Tę oryginalną składnię precyzyjnie oddaje tłumaczenie angielskie King James Bible, gdzie mamy słówko in. Czy w takim razie polskie tłumaczenie nie jest właściwe? Oczywiście, że jest. Konstrukcja hebrajska heemin + be oznacza „zaufać komuś”, a zatem chodzi tu o poleganie na kimś, w tym wypadku na Bogu i na jego słowie; w żadnym razie sformułowanie to nie oznacza wierzenia, że „Bóg jest” — Abraham przecież z nim rozmawiał. Zresztą werset ten cytuje Paweł w swoim liście do Rzymian, tłumacząc z hebrajskiego w sposób następujący:**
(Rz 4:3) Cóż bowiem mówi Pismo? Abraham uwierzył Bogu i zostało mu to poczytane za sprawiedliwość.
(Rom 4:3 KJV 1900) For what saith the scripture? Abraham believed God [gr. episteusen to theo], and it was counted unto him for righteousness.
Dokładnie takie samo sformułowanie (heemin + be) znajdziemy w tekście hebrajskim Biblii jeszcze 4 razy. Zacytuję dla przykładu tylko dwa miejsca, z Księgi Wyjścia i z Drugiej Księgi Królewskiej:***
(Wj 14:31) Izrael widział to wielkie dzieło, którego PAN dokonał nad Egipcjanami. I lud się bał PANA, i uwierzył PANU oraz Mojżeszowi, jego słudze.
(Exod 14:31 KJV 1900) (…) and the people feared the Lord, and believed the Lord [heb. wajjaaminu baJHWH], and his servant Moses.
(Wj 14:31 BIC) (…) i obawiał się lud Wiekuistego, i uwierzyli w Wiekuistego i w Mojżesza, sługę Jego.
(2 Krl 17:14) Lecz nie słuchali, ale uczynili twardym swój kark, jak kark ich ojców, którzy nie wierzyli w PANA, swego Boga.
(2 Kings 17:14 KJV 1900) (…) that did not believe in the Lord [heb. lo heeminu baJHWH] their God.
(2 Krl 17:14 BIC) (…) którzy nie ufali Wiekuistemu, Bogu swojemu.
Z powyższych przykładów, do których dodałem też dla porównania tekst według przekładu Izaaka Cylkowa, wynika bezsprzecznie, że „wierzyć w Boga” = „wierzyć Bogu”; zwroty te są równoważne. Zauważ, że w tłumaczeniu Izaaka Cylkowa, w wersecie z Księgi Wyjścia, mamy „i [uwierzyli — w domyśle] w Mojżesza”. Nie oznacza to przecież, że Izraelici uwierzyli w istnienie Mojżesza, który był jednym z nich. Byłaby to inerpretacja zupełnie absurdalna.
Lektura Nowego Testamentu pozwala na wyciągnięcie takich samych wniosków co do znaczenia zwrotu „wierzyć w Boga”. Weźmy dla przykładu werset z Ewangelii według Jana podsumowujący pierwszy cud Jezusa, który miał miejsce na weselu w Kanie Galilejskiej:
(J 2:11) Taki początek cudów uczynił Jezus w Kanie Galilejskiej i objawił swoją chwałę, i uwierzyli w niego [gr. episteusan eis auton] jego uczniowie.
(John 2:11 KJV 1900) (…) and his disciples believed on him.
Nie chodzi przecież o to, że uczniowie uwierzyli w istnienie Jezusa, prawda? Uwierzyli Panu Jezusowi Chrystusowi oraz temu, co do tej pory im powiedział. W kolejnym rozdziale znajdujemy świadectwo Jana Chrzciciela o Jezusie:
(J 3:36) Kto wierzy w Syna [gr. pisteuon eis ton hion], ma życie wieczne, ale kto nie wierzy Synowi [gr. apeithon to hio], nie ujrzy życia, lecz gniew Boży zostaje na nim.
(John 3:36 KJV 1900) He that believeth on the Son hath everlasting life: and he that believeth not the Son shall not see life; (…)
Zauważ, że Jan w drugiej części zdania nie powiedział „kto nie wierzy w Syna”, lecz „kto nie wierzy Synowi”. Sam Jezus wielokrotnie powtarzał swoim uczniom, żeby wierzyli w niego, czyli ufali, że to co mówi jest prawdą:
(J 14:1–11) 1 Niech się nie trwoży wasze serce. Wierzycie w Boga [gr. pisteuete eis ton theon], wierzcie i we mnie [gr. eis eme pisteuete]. 2 W domu mego Ojca jest wiele mieszkań. Gdyby tak nie było, powiedziałbym wam. (…) 11 Wierzcie mi [gr. pisteuete moi], że ja jestem w Ojcu, a Ojciec we mnie. Przynajmniej z powodu samych dzieł wierzcie mi [gr. pisteuete moi].
(John 14:1 KJV 1900) Let not your heart be troubled: ye believe in God, believe also in me.
Jeśli jesteś uważnym czytelnikiem i znasz choć trochę język angielski, spostrzegłeś zapewne, że w tłumaczeniu King James Bible (gr. słówek eis, epi) pojawia się często zamiast przyimka in („w”) przyimek on — generalnie oznaczający „na (czymś)”. Wydaje mi się, że jest to cenna wskazówka, że zwrot „wierzyć w Boga” (ang. believe in/on God) należy rozumieć: ufać Bogu (ang. trust in), opierać się na Bogu (ang. lean on) i polegać na Bogu (ang. rely on). Zresztą, według pierwszej definicji w słowniku oksfordzkim, czasownik believe oznacza: „mieć pewność lub wiarę w (osobę) i konsekwentnie liczyć na, ufać; konstrukcja to believe in lub on była powszechna w języku staroangielskim, nie można wskazać żadnej różnicy pomiędzy użyciem in oraz on, poza tym, że ten drugi przyimek był używany częściej; obecnie believe on jest używane przede wszystkim (ale nie tylko) na oznaczenie zbawczej wiary”. (tłumaczenie moje)
Zajrzyjmy jeszcze do Dziejów Apostolskich. W 16 rozdziale Łukasz opisuje okoliczności nawrócenia pewnego strażnika więziennego:
(Dz 16:30–34) 30 A [strażnik — red.] wyprowadziwszy ich z więzienia, powiedział: Panowie, co mam czynić, abym był zbawiony? 31 A oni odpowiedzieli: Uwierz w Pana Jezusa Chrystusa [gr. pisteuoson epi ton kyrion…], a będziesz zbawiony, ty i twój dom. 32 I głosili słowo Pańskie jemu i wszystkim jego domownikom. 33 Tej samej godziny w nocy wziął ich ze sobą, obmył ich rany i natychmiast się ochrzcił, on i wszyscy jego domownicy. 34 Wprowadził ich do swego domu, zastawił przed nimi stół i weselił się, uwierzywszy Bogu [gr. pepisteukos to theo] z całym swoim domem.
(Acts 16:31 KJV 1900) 31 And they said, Believe on the Lord Jesus Christ, and thou shalt be saved, and thy house. (…) 34 (…) he set meat before them, and rejoiced, believing in God with all his house.
Na pytanie strażnika co zrobić, aby być zbawionym, Paweł i Sylas odpowiedzieli, że ma „uwierzyć w Pana Jezusa Chrystusa”. I co ów strażnik zrobił? Uwierzył im, że istnieje Pan Jezus Chrystus? Nie. Wysłuchał, co mają do powiedzenia Paweł i Sylas — można przypuszczać, że ogłosili mu ewangelię (więcej o Ewangelii tutaj) — i ostatecznie uwierzył Bogu.
Jeśli więc mówisz, że wierzysz w Boga, ale masz na myśli tylko to, że według ciebie (jakiś) „Bóg istnieje”, to tak naprawdę nie wierzysz w Boga. A przynajmniej nie tak, jak On chce, żeby w Niego wierzyć — czyli żeby Jemu ufać i przyjmować za pewnik wszystko co powiedział. Bo Jego istnienia człowiek rozumny nawet nie próbuje podważać:
(Ps 14:1) Głupi [heb. nawal] powiedział w swoim sercu: Nie ma Boga. (…)
Hebrajskie słowo nawal oznacza człowieka głupiego, to znaczy charakteryzującego się brakiem rozumienia — albo nawet zdolności rozumienia — sugerując świadomą wewnętrzną bezczelność, zuchwalstwo i nieposłuszeństwo prawu Bożemu (definicja według Swansona, 1997).
(1 J 5:10–12) 10 Kto wierzy w Syna Bożego, ma świadectwo w sobie. Kto nie wierzy Bogu, zrobił z niego kłamcę, bo nie uwierzył świadectwu, które Bóg dał o swoim Synu. 11 A to świadectwo jest takie, że Bóg dał nam życie wieczne, a to życie jest w jego Synu. 12 Kto ma Syna, ma życie, kto nie ma Syna Bożego, nie ma życia.
Ale żeby uwierzyć Bogu, trzeba wiedzieć co On powiedział. A co Bóg powiedział o sobie, o człowieku, co nakazał, czego zakazał, przed czym ostrzegał, co zapowiedział i co obiecał mamy zapisane w Biblii, czyż nie? Wystarczy do niej sięgnąć, żeby się tego dowiedzieć i zamienić deistyczną**** wiarę w prawdziwe „wierzę” i zaufanie Bogu.
Na koniec fragment świadectwa Piotra w domu setnika Korneliusza z Cezarei, już bez żadnego komentarza z mojej strony:
(Dz 10:39–43) 39 A my jesteśmy świadkami tego wszystkiego, co [Pan Jezus Chrystus red.] czynił w ziemi judzkiej i w Jerozolimie. Jego to zabili, zawiesiwszy na drzewie. 40 Jego też wskrzesił Bóg trzeciego dnia i sprawił, żeby się objawił; 41 Nie całemu ludowi, ale świadkom przedtem wybranym przez Boga, nam, którzy z nim jedliśmy i piliśmy po jego zmartwychwstaniu. 42 Nakazał nam też głosić ludowi i świadczyć, że on jest ustanowionym przez Boga sędzią żywych i umarłych. 43 Temu wszyscy prorocy wydają świadectwo, że przez jego imię każdy, kto w niego wierzy, otrzyma przebaczenie grzechów.
* Taką definicję znajdziemy w Wielkim Słowniku Języka Polskiego, Instytutu Języka Polskiego PAN (opublikowanego w wersji elektronicznej, definicja z dnia 27 kwietnia 2021 r.), „w politycznie poprawnym” haśle, stawiającym na tym samym poziomie Boga, Mahometa i diabła.
** I jeszcze raz, w liście do Galacjan: „Tak jak Abraham uwierzył Bogu i zostało mu to poczytane za sprawiedliwość.” (Gal 3:6). Tak samo tłumaczy ten fragment Jakub: „I tak wypełniło się Pismo, które mówi: Uwierzył Abraham Bogu i poczytano mu to za sprawiedliwość, i został nazwany przyjacielem Boga.” (Jk 2:23). I jeszcze jedno: powszechnie przyjęta teoria, że starotestamentowe cytaty w tekście Nowego Testamentu pochodzą z greckiego tłumaczenia, tzw. Septuaginty, to temat na zupełnie oddzielny artykuł…
*** Pozostałe dwa wersety to: Pwt 1:32 i 2 Krn 20:20.
**** Deizm to kierunek filozoficzno-teologiczny (także stanowisko światopoglądowe) uznający Boga za stwórcę i prawodawcę, ale odrzucający jego bezpośrednie kierownictwo światem, wiarę w cuda i objawienie.
- Ilustracja pochodzi z: The Illuminated Bible, containing the Old and New Testaments, translated out of the original tongues, and with the former translations diligently compared and revised . . . embellished with sixteen hundred historical engravings by J. A. Adams, more than fourteen hundred of which of which are from original designs by J. G. Chapman. New-York, Harper & Brothers, Publishers, 82 Cliff-Street, 1846.
- Wszystkie cytaty (chyba, że zaznaczono inaczej) pochodzą z tzw. Uwspółcześnionej Biblii Gdańskiej (2017). Pismo Święte. Stary i Nowy Testament, pilnie i wiernie przetłumaczone w 1632 roku z języka greckiego i hebrajskiego na język polski z uwspółcześnioną gramatyką i uaktualnionym słownictwem. Toruń: Fundacja Wrota Nadziei.
- Cytaty oznaczone (KJV 1900) pochodzą z The Holy Bible: King James Version. (2009). (Electronic Edition of the 1900 Authorized Version). Bellingham, WA: Logos Research Systems, Inc.
- Cytaty oznaczone (BIC) pochodzą z Przekładu Starego Testamentu dokonanego przez rabina Izaaka Cylkowa, wydany w 13 tomach na przełomie XIX/XX wieku: Pięcioksiąg Mojżesza = Torat Mosheh, tłomaczył i podług najlepszych źródeł objaśnił Dr J. Cylkow. T. 1. Bereshit = Genesis, Księga Rodzaju, T. 2. Shemot = Druga Księga Mojżesza, Exodus. (1895) Kraków: nakładem tłomacza w drukarni Józefa Fischera. Księga Królów = Melakhim, tłomaczył i podług najlepszych źródeł objaśnił Dr J. Cylkow. (1914) Warszawa: (s.n.) w drukarni „Universal” Leszno 31.
- Ewentualne odstępstwa od opublikowanego w UBG, BIC i KJV tekstu są niezamierzone i są jedynie wynikiem pomyłek podczas kopiowania lub redakcji tekstu w wersji elektronicznej.
Do poczytania
- Clnes, D. J. A. (Ed.). (1993–2011). The Dictionary of Classical Hebrew (Vol. I–VIII). Sheffield, England: Sheffield Academic Press; Sheffield Phoenix Press.
- Gesenius, W., & Tregelles, S. P. (2003). Gesenius’ Hebrew and Chaldee lexicon to the Old Testament Scriptures. Bellingham, WA: Logos Bible Software.
- Karłowicz, J., Kryński, A. A., & Niedźwiedzki, W. (1919). Słownik języka polskiego. T. 7, T-Y. Warszawa: Tom wydany przez K. Króla i W. Niedwiedzkiego, z zapomogi Kasy im. Mianowskiego.
- Linde, S. B. (1860). Słownik języka polskiego. T. 6, U-Z (wyd. 2, popr. i pomn. ed.). Lwów: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
- Mathews, K. A. (2005). Genesis 11:27–50:26 (Vol. 1B). Nashville: Broadman & Holman Publishers.
- Simpson, J. E. W. (1989). Oxford English Dictionary A-C. Clarendon Press.
- Swanson, J. (1997). Dictionary of Biblical Languages with Semantic Domains: Hebrew (Old Testament) (electronic ed.). Oak Harbor: Logos Research Systems, Inc.