Artykuł w serii: Pytania i odpowiedzi – pytanie 4.
W 17 rozdziale Dziejów Apostolskich Łukasz opisuje, jak Paweł na ateńskim Areopagu przemawiał do greckich filozofów zaciekawionych głoszoną przez niego „nową nauką”:
(Dz 17:16–22) 16 A gdy Paweł czekał na nich w Atenach, burzył się w duchu na widok miasta oddanego bałwochwalstwu. 17 Rozprawiał więc w synagodze z Żydami i ludźmi pobożnymi [gr. sebomenois] oraz codziennie na rynku ze wszystkimi, których spotkał. 18 Wtedy niektórzy z filozofów (…) 19 Zabrali go, zaprowadzili na Areopag (…) 22 Wtedy Paweł stanął pośrodku Areopagu i powiedział: Mężowie ateńscy, widzę, że pod każdym względem jesteście nadzwyczaj religijni [gr. deisidaimonesterus]. 23 Przechadzając się bowiem i przypatrując waszym świętościom, znalazłem też ołtarz, na którym było napisane: Nieznanemu Bogu. (…)
Użyte przez Pawła greckie słowo deisidaimonesterus — przetłumaczone w Uwspółcześnionej Biblii Gdańskiej jako „nadzwyczaj religijni” — występuje w tekście NT tylko raz, jest przymiotnikiem w stopniu wyższym i pochodzi od rzeczownika deisidaimonia. Rzeczownik ten, który pojawia się kilka rozdziałów dalej (także tylko jeden raz), w UBG mamy przetłumaczony jako „zabobony” (w oryginale greckie słowo jest tam w liczbie pojedynczej — zabobon):
(Dz 25:13–19) 13 A po upływie kilku dni przyjechali do Cezarei król Agryppa i Berenike, aby powitać Festusa. 14 (…) Festus przedstawił królowi sprawę Pawła, mówiąc: Feliks pozostawił w więzieniu pewnego człowieka; (…) 18 Stanęli przeciw niemu jego oskarżyciele, ale nie wnieśli żadnej skargi z tych, których się spodziewałem. 19 Wiedli z nim tylko jakieś spory o ich zabobony [gr. deisidaimonias] (…)
Jak należy się słusznie domyślać, polskie słowo „religijny” pochodzi od słowa „religia”, które z kolei w przekładzie UBG pojawia się również tylko raz, znów w Dziejach Apostolskich, i również w wypowiedzi Pawła:
(Dz 26:1–4) 1 Wtedy Agryppa powiedział do Pawła: Wolno ci mówić we własnej obronie. Wówczas Paweł, wyciągnąwszy rękę, zaczął się bronić: (…) 4 Wszyscy Żydzi (…) 5 Znają mnie od dawna (…) że żyłem według zasad najsurowszego stronnictwa naszej religii [gr. threskeias] jako faryzeusz.
Tym razem Paweł nie użył greckiego deisidaimonia, ale całkowicie odmiennego threskeia. To greckie słowo z kolei znajdziemy w NT jeszcze tylko 3 razy — w pozostałych miejscach redaktorzy UBG tłumaczą je jako „kult” (Kol 2:18) lub „pobożność” (Jk 1:26–27).
Jednak w angielskiej King James Bible mamy zgoła inne tłumaczenie greckich słów deisidaimonesterus oraz deisidaimonia, a mianowicie: too superstitious oraz superstition („przesadnie zabobonny/przesądny” oraz „zabobon/przesąd” — te dwa polskie słowa są równoznaczne):
(Acts 17:22 KJV 1900) Then Paul stood in the midst of Mars’ hill, and said, Ye men of Athens, I perceive that in all things ye are too superstitious.
(Acts 25:19 KJV 1900) But had certain questions against him of their own superstition, and of one Jesus, which was dead, whom Paul affirmed to be alive.
W ten sam sposób przetłumaczył to słowo Luter w swojej Biblii z roku 1534/1545: all zu aberglaubig („zbytnio przesądni”), a także Jakub Wujek: „zabobonniejsi”.
Jakie jest zatem znaczenie słowa deisidaimonesterus, „nadzwyczaj religijny” czy „przesadnie zabobonny”? Sięgnijmy najpierw do słowników. Z nich dowiemy się, że deisidaimonia to słowo z późnej greki, które jest połączeniem deido („bać się”) oraz daimon („demon”). Generalnie oznacza ono strach przed jakimiś złymi lub dobrymi istotami niematerialnymi, ponieważ Grecy nie dostrzegali radykalnej różnicy między „bogami” a „duchami”. Stąd wywodzą się trzy znaczenia tego słowa, które można odnaleźć w klasycznej literaturze (najczęściej przytaczane są fragmenty dzieł Józefa Flawiusza):
– w pozytywnym sensie deisidaimonia oznacza bojaźń Bożą,
– w negatywnym sensie — oznacza przesąd,
– w ogólnym i neutralnym sensie — oznacza religię.
Zacytujmy zatem kilka zdań z dzieł żydowskiego historyka Flawiusza, odpowiadających wymienionym trzem znaczeniom; podamy je w przekładzie polskim i angielskim (wyróżnienia w tekście moje):
Lecz Żydzi, jak gdyby się umówili, padli na ziemię i wyciągając szyje, wołali wielkim głosem, że wolą zginąć niż dopuścić naruszenia Zakonu. Piłat, zdumiony ich religijnością, (…)
Hereupon the Jews, as it were at one signal, fell down in vast numbers together, and exposed their necks bare, and cried out that they were sooner ready to be slain, than that their law should be transgressed. Hereupon Pilate was greatly surprised at their prodigious superstition (…) (Wojna Żydowska, II, 174)
Jest taki naród, zwany Żydami, który mając silne i wielkie miasto, Jerozolimę, dopuścił do tego, by wpadło ono w ręce Ptolemeusza; ulegając bowiem przesądom, kiedy czas był zgoła nie po temu, nie chcieli chwycić za broń, lecz woleli ugiąć się pod jarzmo srogiego władcy.
There is a nation called the nation of the Jews, who inhabit a city strong and great, named Jerusalem. These men took no care, but let it come into the hands of Ptolemy, as not willing to take arms, and thereby they submitted to be under a hard master, by reason of their unseasonable superstition. (Dawne Dzieje Izraela, XII, 6)
Ich samych [Żydów – red.] zaś napominam, aby mojej dobroci nie nadużywali i nie pogardzali wierzeniami innych narodów, lecz przestrzegali swoich praw.
And I do charge them [Jews – ed.] also to use this my kindness to them with moderation, and not to show a contempt of the superstitious observances of other nations, but to keep their own laws only. (Dawne Dzieje Izraela, XIX, 290)
Jak widać, polscy tłumacze tekstu Flawiusza używają słów: religijność, wierzenia, przesądy, podczas gdy angielski — prawie zawsze superstition/superstitious (zabobon/zabobonny). Dla pełnego obrazu sprawdźmy jeszcze, co według słownika oksfordzkiego oznacza angielskie superstition:
- irracjonalna obawa lub strach przed czymś nieznanym, tajemniczym, czy urojonym, zwłaszcza w związku z religią; religijne przekonanie lub praktyka oparta na strachu lub ignorancji;
- w węższym znaczeniu: nieuzasadnione religijne przekonanie lub praktyka; doktryna, zwyczaj oparta na strachu lub niewiedzy;
- irracjonalny system religijny; fałszywa, pogańska lub bałwochwalcza religia; religijna ceremonia lub obrzęd o pogańskim bądź bałwochwalczym charakterze;
- bałwochwalcza lub przesadna pobożność.
Zobaczmy teraz, w jaki sposób rozumieli rozważane tu greckie słowa ojcowie kościoła, którzy bez wątpienia znali już wszystkie pisma Pawła. Sięgnijmy zatem do literatury patrystycznej:
- deisidaimonia — w znaczeniu „fałszywa religia” lub „zabobon” używali Klemens Aleksandryjski, Orygenes, Euzebiusz z Cezarei, Grzegorz z Nyssy, Sokrates Scholastyk;
- eisidaimon — w znaczeniu „zabobonny” używali Justyn Męczennik, Klemens Aleksandryjski, Orygenes, Epifaniusz.
Wydaje się więc, że tłumacze King James Bible użyli najbardziej odpowiedniego do całego kontekstu przekładu słowa deisidaimonesterus — „too superstitious” — „przesadnie zabobonny”.
Jeżeli przyjmiemy, że słowo „religijny” oznacza zabobonny strach przed jakimiś duchowymi istotami, zdolnymi zsyłać dobro albo zło w zależności od pewnych ludzkich rytuałów i od tego, czy oddaje się im w należyty sposób cześć, to rzeczywiście Ateńczycy byli „nadzwyczaj religijnym społeczeństwem”.
Zajrzyjmy jeszcze do apokryfów (pseudoepigrafów) Starego Testamentu. Zobaczmy, w jakim kontekście był używany przymiotnik deisidaimonos w greckich przekładach tych ksiąg (cytaty podajemy za: Lexham Research Lexicon of the Greek New Testament, nie udało nam się dotrzeć do tych fragmentów zachowanych w języku greckim):
Oni składają ofiary zmarłym przodkom, demonom oddają pokłony. Na grobach jedzą posiłki, a ich czyny są puste i bezwartościowe. Nie mają serca, aby odczuwać, nie mają oczu, by przyjrzeć się swoim uczynkom. Błądzą tylko zagubieni mówiąc do drzewa: „Jesteś moim bogiem”, a do skały: „Jesteś moim panem, moim zbawicielem”; nie mają bowiem serca.
They slaughter their sacrifices to the dead, and to the demons they bow down. And they eat in tombs. And all their deeds are worthless and vain. And they have no heart to perceive, and they have no eyes to see what their deeds are, and where they wander astray, saying to the tree „you are my god,” and to a stone „you are my lord, and you are my savior”; and they have no heart. (Księga Jubileuszów, 22, 17–18)
Ponownie poprzysięgam wam, grzesznicy: Na dzień, kiedy krew nie będzie ustawać (płynąć), została przygotowana (okazja do) grzechu. Ci, którzy czczą kamień, którzy rzeźbią obrazy ze złota, srebra, drewna i gliny i którzy, bezwiednie, czczą nieczyste duchy, demony i wszelki [rodzaj] błędu, nie otrzymają od nich żadnej pomocy. Pobłądzą w głupocie swoich serc, a senne widzenia sprowadzą ich na manowce.
Again I swear to you, you sinners, for sin has been prepared for the day of unceasing blood. (And those) who worship stones, and those who carve images of gold and of silver and of wood and of clay, and those who worship evil spirits and demons, and all kinds of idols not according to knowledge, they shall get no manner of help in them. They shall become wicked on account of the folly of their hearts; their eyes will be blindfolded on account of the fear of their hearts, the visions of their dreams. (1 Księga Henocha, 99, 6–8)
Na zakończenie tych lingwistycznych rozważań wróćmy do wspomnianego już źródłosłowu: deisidaimonia = deido („bać się”) + daimon („demon”)* i przypomnijmy słowa Pawła z Listu do Koryntian oraz proroctwo Jana z Apokalipsy:
(1 Kor 10:20) Raczej chcę powiedzieć, że to, co poganie ofiarują, demonom ofiarują, a nie Bogu. (…)
(1 Cor 10:20 KJV 1900) But I say, that the things which the Gentiles sacrifice, they sacrifice to devils, and not to God: (…)
(Ap 9:20) A pozostali ludzie, którzy nie zostali zabici przez te plagi, nie pokutowali od uczynków swoich rąk, tak by nie oddawać pokłonu demonom i bożkom złotym, srebrnym, miedzianym, kamiennym i drewnianym, które nie mogą ani widzieć, ani słyszeć, ani chodzić.
(Rev 9:20 KJV 1900) And the rest of the men which were not killed by these plagues yet repented not of the works of their hands, that they should not worship devils, and idols of gold, and silver, and brass, and stone, and of wood: which neither can see, nor hear, nor walk:
Jeśli więc współcześni bibliści i lingwiści wolą mówić, że Ateńczycy oddający ze strachu cześć demonom — a raczej należałoby powiedzieć, za starym przekładem Biblii Gdańskiej: diabłom — byli nadzwyczaj religijni, to… proszę bardzo, niech i tak będzie. Tym bardziej, że granica między nadgorliwą religijnością a ludowymi przesądami i zwyczajami o starożytnych, pogańskich korzeniach, jest bardzo, bardzo cienka. Ja jednak przychylam się zdecydowanie do angielskiego przekładu King James Bible (too supersticious — „przesadnie zabobonni”), niemieckiego przekładu Marcina Lutra (all zu aberglaubig — „zbyt zabobonni” oraz polskiego, starego przekładu Jakuba Wujka: „Mężowie Atheńczycy we wszystkiem was widzę jakoby zabobonniejszymi”.
* W tekście Nowego Testamentu słowo daimon znajdziemy pięć razy (Mt 8:31; Mk 5:12; Łk 8:29; Ap 16:14 i Ap 18:2). Nigdy nie odnosi się ono do Boga i jest konsekwentnie tłumaczone w King Jame Bible na devil, a w Biblii Gdańskiej na „dyjabeł” lub „czart”. W przekładzie UBG niestety znajdziemy tylko spolszczoną transkrypcję tego greckiego słowa na „demon”.
- Wszystkie cytaty (chyba, że zaznaczono inaczej) pochodzą z tzw. Uwspółcześnionej Biblii Gdańskiej (2017). Pismo Święte. Stary i Nowy Testament, pilnie i wiernie przetłumaczone w 1632 roku z języka greckiego i hebrajskiego na język polski z uwspółcześnioną gramatyką i uaktualnionym słownictwem. Toruń: Fundacja Wrota Nadziei.
- Cytaty oznaczone (KJV 1900) pochodzą z The Holy Bible: King James Version. (2009). (Electronic Edition of the 1900 Authorized Version). Bellingham, WA: Logos Research Systems, Inc.
- Ewentualne odstępstwa od opublikowanego w UBG i KJV tekstu są niezamierzone i są jedynie wynikiem pomyłek podczas kopiowania lub redakcji tekstu w wersji elektronicznej.
Do poczytania
- Arndt, W., Danker, F. W., Bauer, W., & Gingrich, F. W. (2000). In A Greek-English lexicon of the New Testament and other early Christian literature (3rd ed.). Chicago: University of Chicago Press.
- Balz, H. R., & Schneider, G. (1990–). In Exegetical dictionary of the New Testament. Grand Rapids, Mich.: Eerdmans.
- Brannan, R., ed. (2020). In Lexham Research Lexicon of the Greek New Testament. Bellingham, WA: Lexham Press.
- Charlesworth, J. H. (1983). The Old Testament pseudepigrapha (Vol. 1). New York; London: Yale University Press.
- Charlesworth, J. H. (1985). The Old Testament pseudepigrapha and the New Testament: Expansions of the “Old Testament” and Legends, Wisdom, and Philosophical Literature, Prayers, Psalms and Odes, Fragments of Lost Judeo-Hellenistic Works (Vol. 2). New Haven; London: Yale University Press.
- Flawiusz, J. (2001). Dawne dzieje Izraela. Cz. 1 i 1 (Z. Kubiak & J. Radożycki, Tłum.). Warszawa: „Rytm”.
- Flawiusz, J. (2010). Dzieje wojny żydowskiej przeciwko Rzymianom [Wojna Żydowska] (A. Niemojewski, Tłum.). Sandomierz: Wydawnictwo Armoryka.
- Josephus, F., & Whiston, W. (1987). The works of Josephus: complete and unabridged. Peabody: Hendrickson.
- Kittel, G., Bromiley, G. W., & Friedrich, G., eds. (1964–). In Theological dictionary of the New Testament (electronic ed.). Grand Rapids, MI: Eerdmans.
- Lampe, G. W. H., ed. (1961). In A Patristic Greek Lexicon. Oxford: At The Clarendon Press.
- Rubinkiewicz, R., Kondracki, A., & inni. (2000). Apokryfy Starego Testamentu (wyd. 4). Warszawa: „Vocatio”.
- Simpson, J. A., & Weiner, E. S. C. (Eds.). (1989). The Oxford English Dictionary (2nd ed.). Oxford: Clarendon Press.