W Polsce prawie każdy wie, co to jest Dziesięć Przykazań i mniej więcej kojarzy, skąd się one wzięły, ale równocześnie prawie nikt nie potrafi ich wszystkich prawidłowo wymienić. Dlaczego tak się dzieje? Zdecydowana większość ludzi, którzy cokolwiek o tych przykazaniach wiedzą, widziała ich treść w jakimś katechizmie* bądź w modlitewniku popularnie zwanym książeczką do nabożeństwa. Dodatkowo okazuje się, że treść i podział Dziesięciu Przykazań w katechizmach i modlitewnikach (katolickich) odbiega od tego, co mamy zapisane w Biblii. I to w każdej Biblii, również w tych wydawanych przez katolickie wydawnictwa i aprobowanych, podobnie zresztą jak katechizmy i modlitewniki, przez odpowiednie władze kościelne.** Zajrzyjmy zatem najpierw do tekstu Biblii, a potem (w części drugiej artykułu) do kilku publikacji, w których zmieniono treść objawionego tekstu, nie zważając na wyraźny zakaz Boga, aby tego nie robić.
Dziesięć Przykazań znajdziemy w Biblii w dwóch księgach: w rozdziale 20 Księgi Wyjścia oraz w rozdziale 5 Księgi Powtórzonego Prawa. Obie księgi zostały spisane przez Mojżesza, zgodnie z tym, co powiedział do niego sam Bóg. W Księdze Wyjścia, opisującej między innymi wydarzenia na górze Synaj (inaczej: Horeb), Mojżesz zapisał (wyróżnienia w cytowanych wersetach moje):
(Wj 20:1–17) 1 I Bóg mówił te wszystkie słowa:
2 Ja jestem PAN, twój Bóg, który cię wyprowadził z ziemi Egiptu, z domu niewoli.
3 Nie będziesz miał innych bogów przede mną [przykazanie pierwsze].
4 Nie będziesz czynił sobie żadnego rzeźbionego posągu ani żadnej podobizny czegokolwiek, co jest w górze na niebie, co jest nisko na ziemi ani co jest w wodach pod ziemią. 5 Nie będziesz oddawał im pokłonu ani nie będziesz im służył, bo ja jestem PAN, twój Bóg, Bóg zazdrosny, nawiedzający nieprawość ojców na synach do trzeciego i czwartego pokolenia tych, którzy mnie nienawidzą; 6 A okazujący miłosierdzie tysiącom tych, którzy mnie miłują i strzegą moich przykazań. [przykazanie drugie]
7 Nie będziesz brał imienia PANA, twego Boga, nadaremnie, gdyż PAN nie zostawi bez kary tego, który bierze jego imię nadaremnie. [przykazanie trzecie]
8 Pamiętaj o dniu szabatu, aby go święcić. 9 Sześć dni będziesz pracować i wykonywać wszystkie swoje prace; 10 Ale siódmy dzień jest szabatem PANA, twego Boga. W tym dniu nie będziesz wykonywał żadnej pracy — ani ty, ani twój syn, ani twoja córka, ani twój sługa, ani twoja służąca, ani twoje bydło, ani twój gość, który jest w obrębie twoich bram. 11 PAN bowiem przez sześć dni stworzył niebo i ziemię, morze i wszystko, co jest w nich, a siódmego dnia odpoczął. Dlatego PAN błogosławił dzień szabatu i uświęcił go. [przykazanie czwarte]
12 Czcij swego ojca i swoją matkę, aby twoje dni były długie na ziemi, którą PAN, twój Bóg, da tobie. [przykazanie piąte]
13 Nie będziesz zabijał. [przykazanie szóste]
14 Nie będziesz cudzołożył. [przykazanie siódme]
15 Nie będziesz kradł. [przykazanie ósme]
16 Nie będziesz fałszywie świadczył przeciw twemu bliźniemu. [przykazanie dziewiąte]
17 Nie będziesz pożądał domu twego bliźniego ani nie będziesz pożądał żony twego bliźniego, ani jego sługi, ani jego służącej, ani jego wołu, ani jego osła, ani żadnej rzeczy, która należy do twego bliźniego. [przykazanie dziesiąte]
Natomiast w Księdze Powtórzonego Prawa — zawierającej opis wydarzeń z ostatnich miesięcy życia Mojżesza i przygotowania do wejścia do ziemi obiecanej — Mojżesz opisał, jak przypominał kolejnemu pokoleniu Izraelitów (bo od zawarcia przymierza na Synaju upłynęło 40 lat) między innymi treść Dziesięciu Przykazań. Nie będę tego fragmentu przytaczać w całości, ponieważ jest prawie identyczny do zacytowanego powyżej (łatwo to sprawdzisz: Pwt 5:5–21). Jedyna widoczna różnica jest taka, że zamiast „PAN bowiem przez sześć dni stworzył niebo i ziemię (…) dzień szabatu i uświęcił go”, w Księdze Powtórzonego Prawa czytamy:
(Pwt 5:15) I pamiętaj, że byłeś niewolnikiem w ziemi Egiptu i że PAN, twój Bóg, wyprowadził cię stamtąd potężną ręką i wyciągniętym ramieniem. Dlatego PAN, twój Bóg, nakazał ci obchodzić dzień szabatu.
Mojżesz trzykrotnie zapewnił słuchający go lud, że Bóg osobiście te Dziesięć Przykazań zapisał na kamiennych tablicach:
(Pwt 4:12–13) 12 I PAN przemówił do was spośród ognia. (…) 13 Wówczas oznajmił wam swoje przymierze, które nakazał wam wypełniać, dziesięć przykazań, które napisał na dwóch kamiennych tablicach.
(Pwt 5:22) Te słowa wypowiedział PAN do całego waszego zgromadzenia na górze spośród ognia, obłoku i ciemności donośnym głosem. I nic nie dodał. Potem napisał je na dwóch tablicach kamiennych i dał mi je.
(Pwt 9:9–11) 9 Gdy wstąpiłem na górę, aby otrzymać kamienne tablice, (…) 10 Wtedy PAN dał mi dwie kamienne tablice zapisane palcem Boga, na których były wszystkie te słowa, które PAN powiedział wam na górze spośród ognia, (…) 11 (…) tablice przymierza.
A gdyby ta informacja nie wystarczyła, aby Żydzi w pełni zaakceptowali każde z przykazań oraz inne nakazy Boga i nie próbowali ich zmieniać, czy też w sposób pokrętny interpretować, Mojżesz wyraźnie zaznaczył:
(Pwt 4:2) Nie dodawajcie do słowa, które ja wam nakazuję, ani z niego nie ujmujcie, abyście przestrzegali przykazań PANA, waszego Boga, które ja wam nakazuję.
Ponownie powtórzył ten sam zakaz w rozdziale 12, tym razem łącząc go dodatkowo z pierwszym i drugim przykazaniem:
(Pwt 12:30–32) 30 Strzeż się, byś się nie dał usidlić, idąc za nimi [bogami innych narodów — red.], gdy będą wytępione przed tobą [te narody — red.]; nie pytaj się też o ich bogów, mówiąc: W jaki sposób te narody służyły swoim bogom? Tak samo i ja uczynię. 31 Nie uczynisz tak PANU, swemu Bogu, gdyż wszystko, czym brzydzi się PAN i czego nienawidzi, czynili swoim bogom; (…) 32 Cokolwiek wam nakazuję, pilnie wypełniajcie. Nic do tego nie dodasz ani od tego nie ujmiesz.
Podobne ostrzeżenia znajdziemy zresztą w Księdze Przysłów:
(Prz 30:5–6) 5 Każde słowo Boga jest czyste; on jest tarczą dla tych, którzy mu ufają. 6 Nie dodawaj nic do jego słów, aby cię nie strofował i abyś nie okazał się kłamcą.
oraz w Księdze Apokalipsy:
(Ap 22:18–19) 18 Oświadczam zaś każdemu, kto słucha słów proroctwa tej księgi: Jeśli ktoś dołoży coś do tego, dołoży mu też Bóg plag opisanych w tej księdze; 19 A jeśli ktoś odejmie coś ze słów księgi tego proroctwa, odejmie też Bóg jego dział z księgi życia i ze świętego miasta, i z rzeczy, które są opisane w tej księdze.
Wróćmy do tekstu Dziesięciu Przykazań. Zauważ, że wszystkie przykazania (poza piątym) zawierają zwrot „nie będziesz” (heb. lo, czyli „nie”, ang. thou shalt not), przy czym przykazanie drugie zaczyna się od „pamiętaj” — a więc: nie będziesz miał…, nie będziesz czynił… itd. Są to kategoryczne zakazy. Bóg jasno i dobitnie zabronił robić niektóre rzeczy. A jeżeli przeczytamy pozostałe części Pięcioksięgu zawierające szczegółowe przepisy Prawa, dowiemy się, że przekroczenie pewnych przykazań miało być karane śmiercią (także przykazania dotyczącego szacunku do rodziców) — zachęcam Cię, szanowny czytelniku, do osobistej lektury nastepujących wersetów: Wj 21:12–23, Wj 22:20–30, Wj 31:14.
Nie będziemy tu szczegółowo analizować każdego z przykazań. Chciałbym natomiast zwrócić uwagę na to, że dwa z dziesięciu przykazań są znacznie bardziej rozbudowane niż pozostałe i właśnie te chciałbym omówić dokładniej. Są to:
— przykazanie drugie, którego treść jest przeciętnemu Polakowi zupełnie nieznana, a które dotyczy zakazu tworzenia rzeźb czy obrazów i oddawania im czci;
— przykazanie czwarte, które dotyczy przestrzegania szabatu i zakazu wykonywania jakiejkolwiek pracy w tym dniu.
Przykazanie drugie zabrania tworzenia wizerunków czegokolwiek, co istnieje, w celu oddawania czci tym wizerunkom. I nie ma tu żadnego rozróżnienia — przynajmniej ja takiego nie widzę — na obrazy roślin, zwierząt, ludzi, aniołów, gwiazd, czy wreszcie wyobrażeń jakichś „bogów”. W treści tego zakazu nie znajdziemy też wzmianki, że istnieje różnica pomiędzy oddawaniem czci samemu wizerunkowi a oddawaniem czci prawdziwemu bytowi, który ten wizerunek przedstawia. Zakaz jest jasny, prosty i nie wymaga żadnych filozoficzno-teologicznych rozważań, wyjaśnień i pokrętnych tłumaczeń: nie będziesz czynił sobie żadnej podobizny czegokolwiek i nie będziesz oddawał jej pokłonu. Kropka.
Zauważ, szanowny czytelniku, co jeszcze z treści drugiego przykazania wynika: jeśli ktoś kłania się obrazom i posągom, to nienawidzi Boga (zob. werset 5). Nieistotne jest przy tym, co taki człowiek twierdzi o różnych „poziomach” albo „rodzajach” oddawania czci.*** Powtórzę jeszcze raz: zakaz jest jasny — nie będziesz sporządzał żadnych wizerunków i nie będziesz ich w żaden sposób czcił. A co z obrazami/figurami wyobrażającymi samego Boga, który najczęściej jest przedstawiany pod postacią mężczyzny z brodą? Albo z aniołami przedstawianymi zazwyczaj jako młodzieńcy albo małe, pyzate dzieci, a czasem nawet jako kobiety, zawsze ze skrzydłami? (więcej o tym wkrótce). Odpowiedź znajdziesz w czwartym rozdziale Księgi Powtórzonego Prawa:
(Pwt 4:12–19) 12 I PAN przemówił do was spośród ognia. Usłyszeliście dźwięk słów, lecz nie widzieliście żadnej postaci, tylko głos usłyszeliście. 13 Wówczas oznajmił wam swoje przymierze, które nakazał wam wypełniać, dziesięć przykazań, które napisał na dwóch kamiennych tablicach. (…) 15 Strzeżcie więc pilnie swoich dusz, gdyż nie widzieliście żadnej postaci w dniu, w którym PAN przemówił do was na Horebie spośród ognia; 16 Abyście się nie zepsuli i nie czynili sobie rzeźbionego posągu, podobizny wszelkiej postaci w kształcie mężczyzny lub kobiety; 17 W kształcie jakiegokolwiek zwierzęcia, które jest na ziemi, w kształcie wszelkiego ptaka skrzydlatego, który lata w powietrzu; 18 W kształcie czegokolwiek, co pełza po ziemi, w kształcie wszelkiej ryby, która jest w wodach pod ziemią. 19 I abyś — gdy podniesiesz swoje oczy ku niebu i ujrzysz słońce, księżyc i gwiazdy, cały zastęp niebios — nie dał się zwieść, by oddać im pokłon i im służyć, (…)
(Deut 4:15–16 KJV 1900) 15 (…) for ye saw no manner of similitude on the day that the Lord spake unto you in Horeb out of the midst of the fire: 16 Lest ye corrupt yourselves, and make you a graven image, the similitude of any figure, the likeness of male or female,
Niektórzy twierdzą, że ponieważ Pan Jezus Chrystus był człowiekim i wielu ludzi Go przecież widziało, to od tego czasu wspomniane wyżej starotestamentowe zakazy nie obowiązują. Naprawdę? Jeżeli też tak uważasz, to wskaż mi, proszę, w tekście NT jakikolwiek werset mówiący o tym, że chrześcijanie namalowali sobie obraz Jezusa albo wystawili pomnik zamordowanemu Szczepanowi, czy też Jakubowi. A może jakiś inny przykład? Czekam. Czekam… Proszę bardzo, przeczytaj cały Nowy Testament od początku do końca i z powrotem. Jeszcze chwilę poczekam… Jakikolwiek werset? Nie ma?
Księgi Nowego Testamentu zostały spisane w okresie kilkudziesięciu lat po śmierci i zmartwychwstaniu Jezusa. Przedstawiają one między innymi rozwój chrześcijaństwa i problemy pierwszych wierzących. Ale wygląda na to, że w ciągu tych lat żaden z Apostołów nie wpadł na pomysł, aby namalować obraz Jezusa, albo zlecić wykonanie Jego popiersia, żeby w ten sposób przekazać kolejnym pokoleniom, jak On wyglądał. Jedynie Jan opisał (w Apokalipsie) wygląd zewnętrzny Pana Jezusa Chrystusa:
(Ap 1:14–16) 14 Jego głowa i włosy były białe jak biała wełna, jak śnieg, a jego oczy jak płomień ognia. 15 Jego stopy podobne do mosiądzu, jakby w piecu rozżarzonego, a jego głos jak szum wielu wód. 16 W swej prawej ręce miał siedem gwiazd, a z jego ust wychodził ostry miecz obosieczny. Jego oblicze było jak słońce, gdy świeci w pełni swej mocy.
Jak widzisz, nawet ten opis nijak się ma do rozmaitych obrazków, figurek, krucyfiksów, posągów i zabytkowych ołtarzy, które można spotkać praktycznie wszędzie, a o które wielu „pobożnych” ludzi dba niejednokrotnie znacznie bardziej niż o swoich bliskich. A wiesz, co Bóg o takim postępowaniu powiedział?
(Mk 7:9–13) 9 Mówił im też [Jezus — red.]: Całkowicie znosicie przykazanie Boże, aby zachować swoją tradycję. 10 Mojżesz bowiem powiedział: Czcij swego ojca i swoją matkę, oraz: Kto złorzeczy ojcu albo matce, niech poniesie śmierć. 11 Ale wy mówicie: Jeśli człowiek powie ojcu albo matce: To, co powinieneś otrzymać ode mnie jako pomoc, to Korban, to znaczy dar przeznaczony na ofiarę — będzie bez winy. 12 I nie pozwalacie mu nic więcej uczynić dla swego ojca albo matki; 13 Wniwecz obracając słowo Boże przez waszą tradycję, którą przekazaliście. I wiele innych tym podobnych rzeczy czynicie.
Przykazanie czwarte dotyczy szabatu, to jest siódmego dnia tygodnia. Jeszcze raz powtórzę: dotyczy SZABATU, a nie różnych dni świątecznych, które Bóg nakazał przestrzegać Izraelitom (zob. Kpł 23 i Pwt 16). I tę ostatnią informację również podkreślę: IZRAELITOM, a zatem w szczególności potomkom Abrahama, Izaaka i Jakuba (tj. Izraela, zob. Rdz 32:28). Przykazanie to oczywiście nie ma też nic wspólnego ze „świętowaniem” niedzieli (nieco więcej o tym w części drugiej artykułu).
W tym przykazaniu Bóg dodatkowo przypomina, że to On stworzył cały świat i zrobił to w sześć dni. Tekst hebrajski 11 wersetu ma ponadto przestawiony szyk wyrazów, dosł.: „Bo sześć dni stworzył JHWH niebo i ziemię…”. Dzięki temu zabiegowi akcent położony jest na słowa „bo sześć dni” (heb. ki szeszet jamim), czyli na sześć 24-godzinnych dni, od zachodu słońca do kolejnego zachodu słońca (zob. Rdz 1:5; więcej o stworzeniu tutaj, a o figurach stylistycznych tutaj).
Przy okazji zwracam uwagę na fakt, że według Biblii to sobota jest ostatnim, siódmym dniem tygodnia:
(Mt 28:1) A gdy skończył się szabat i świtało pierwszego dnia tygodnia, Maria Magdalena i druga Maria przyszły obejrzeć grób.
Warto też wspomnieć, że używany powszechnie angielski termin week-end (pierwszy raz znaleziony w piśmie z 1638 roku) oznaczający sobotę i niedzielę, jest mylący, bo sugeruje, że tydzień kończy się niedzielą. W słownikach języka polskiego też możemy znaleźć, że niedziela to „ostatni, czyli siódmy dzień tygodnia, wolny od pracy”. Jako ciekawostkę dodam, że angielska nazwa niedzieli — Sunday — jest tłumaczeniem łac. dies solis (= gr. hemera heliu), a więc znaczy dosłownie „dzień słońca” (za to polskie słowo niedziela pochodzi od prasłowiańskiego nedelati — nie pracować, nie działać).
* Według definicji słownikowej, katechizm to zwięzły wykład podstawowych zasad wiary chrześcijańskiej, zwykle w formie pytań i odpowiedzi; też książka zawierająca ten wykład.
** Chodzi o tzw. Nihil obstat (nic nie stoi na przeszkodzie), tj. orzeczenie, że treści zawarte w książce nie są sprzeczne z doktryną Kościoła w kwestiach wiary i moralności oraz Imprimatur, tj. zezwolenie władzy kościelnej na druk książki.
*** Zainteresowanym polecam przestudiowanie znaczenia terminów: latria, dulia i hyperdulia.
- Ilustracja pochodzi z: The Illuminated Bible, containing the Old and New Testaments, translated out of the original tongues, and with the former translations diligently compared and revised . . . embellished with sixteen hundred historical engravings by J. A. Adams, more than fourteen hundred of which of which are from original designs by J. G. Chapman. New-York, Harper & Brothers, Publishers, 82 Cliff-Street, 1846.
- Wszystkie cytaty (chyba, że zaznaczono inaczej) pochodzą z tzw. Uwspółcześnionej Biblii Gdańskiej (2017). Pismo Święte. Stary i Nowy Testament, pilnie i wiernie przetłumaczone w 1632 roku z języka greckiego i hebrajskiego na język polski z uwspółcześnioną gramatyką i uaktualnionym słownictwem. Toruń: Fundacja Wrota Nadziei.
- Cytaty oznaczone (KJV 1900) pochodzą z The Holy Bible: King James Version. (2009). (Electronic Edition of the 1900 Authorized Version). Bellingham, WA: Logos Research Systems, Inc.
- Ewentualne odstępstwa od opublikowanego w UBG i KJV tekstu są niezamierzone i są jedynie wynikiem pomyłek podczas kopiowania lub redakcji tekstu w wersji elektronicznej.
Do poczytania
- Bobrowski, A., Brodka, D., Korpanty, J., & Wolanin, H. (2001). Słownik łacińsko-polski. T. 1, A-H (J. Korpanty, red.). Warszawa: Wydawnictwo Szkolne PWN.
- Boryś, W. (2005). Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
- Lewis, C. T., & Short, C. (1891). Harpers’ Latin Dictionary. New York; Oxford: Harper & Brothers; Clarendon Press.
- Simpson, J. A., & Weiner, E. S. C. (Eds.). (1989). The Oxford English Dictionary. Oxford: Clarendon Press.