W języku polskim funkcjonuje wiele powszechnie używanych zwrotów ze słowem „święty”: „Święty Boże, Święty Mocny, Święty Nieśmiertelny”, „Matko Święta!”, „Święty Antoni”, „żywoty świętych”, „msza święta”, „Ojciec Święty” (czyli papież), „Święty Mikołaj”, „święta figura”, „święta kobieta”, „święte prawo”, „święta racja”, „święty spokój”, „święty turecki”, „święta krowa” itp. A czy zastanawiałeś się kiedykolwiek co znaczy słowo „święty” i czy wszystkim wymienionym wyżej ludziom i obiektom można w ogóle przypisać takie określenie? Nie chodzi mi oczywiście o krytykowanie użycia związków frazeologicznych o charakterze idiomów, ale o sens (znaczenie i zakres semantyczny) słowa „święty”, które bezmyślnie jest przypisywane tak wielu przedmiotom (i podmiotom).
Prawdopodobnie pierwszą rzeczą, która przyjdzie komukolwiek do głowy, będzie sięgnięcie do słownika języka polskiego i sprawdzenie co znaczy „święty”. Zobaczmy zatem, co znajdziemy w najnowszym, elektronicznym wydaniu Wielkiego Słownika Języka Polskiego. Słownik podaje siedem definicji słowa „święty”:
– określenie Boga i Matki Boskiej jako wyraz hołdu i czci;
– w religiach chrześcijańskich taki, w którym działa Bóg;
– taki, który jest przedmiotem kultu religijnego;
– taki, który jest dobry, pokorny, sprawiedliwy, życzliwy i wyrozumiały;
– taki, który zasługuje na poszanowanie;
– taki, który jest uważany za niepodlegający dyskusji;
oraz
– w religiach chrześcijańskich taki, który (lub: osoba, która — red.) ze względu na swoją głęboką wiarę lub męczeństwo został zbawiony już za życia i został po śmierci uznany przez Kościół za godnego kultu i jest otoczony czcią.
Tę ostatnią definicję oddzieliłem z uwagi na to, że dotyczy ona słowa „święty” używanego jako przymiotnik (tak jak mamy w pierwszych sześciu znaczeniach), a także jako rzeczownik. Czy jednak podane w słowniku definicje oddają w pełni znaczenie tego słowa? Tym bardziej, że słowo to — niezależnie od tego w jakim języku i formie pisanej — niesie ze sobą sens, który jest bardzo stary i sięga kilka tysięcy lat wstecz? Zdajemy sobie oczywiście sprawę z faktu, że język się zmienia, a poszczególne słowa tracą swoje pierwotne znaczenie i zyskują nowe, niemniej jednak – podobnie jak słowa „alleluja” (zob. tutaj tulinek), „hosanna” (zob. tutaj tulinek), czy „kościół” (zob. tutaj tulinek) — słowo „święty” jest współcześnie nadużywane i stosowane w sytuacjach zupełnie nie przystających do jego wagi. A ponieważ „święty” pojawia się głównie w kontekstach religijnych, zajrzyjmy do Biblii, która dla chrześcijanina jest najwyższym autorytetem w dziedzinie wiary i życia (ang. only rule/standard in matters of faith and practice).
Jak wspomnieliśmy wyżej, z gramatycznego punktu widzenia, polskie słowo „święty” może być użyte jako przymiotnik — a więc: jaki? święty — lub jako rzeczownik — czyli: kto? święty. Może to powodować czasem pewne zamieszanie w interpretacji niektórych biblijnych wersetów, jednak kontekst zazwyczaj wskazuje w jakim znaczeniu słowo to zostało użyte. W przekładzie Biblii Króla Jakuba na język angielski nie ma takiego problemu, bo znajdujemy w nim przymiotnik holy i rzeczownik saint.
W tekście Starego Testamentu słowo „święty” jest tłumaczeniem czterech wyrazów: qodesz, qadosz, qaddisz oraz chasid. Pierwsze trzy posiadają wspólny trzyliterowy rdzeń qof-dalet-szin, którego tak pochodzenie, jak i pierwotne znaczenie nie jest znane (!). Językoznawcy sugerują, że najlepszym sposobem na określenie zakresu znaczeniowego tego rdzenia i słów od niego pochodzących jest prześledzenie kontekstu w jakim występują w zachowanych pismach. Pomińmy jednak odkopane przez archeologów zapiski akadyjskie, babilońskie, asyryjskie czy ugaryckie (zainteresowanych odsyłamy do podanej na końcu artykułu literatury) i sięgnijmy od razu do tekstu Biblii.
Hebrajskie słowo qodesz jest rzeczownikiem i dosłownie należałoby go tłumaczyć na „świętość”. Jednak bardzo często rzeczownik ten pojawia się w tzw. konstrukcji dopełniaczowej (jako przydawka dopełniaczowa, ang. genitive attribute) zastępując przymiotnik — jest wtedy tłumaczony na „święty”. Czasem też po prostu zastępuje przymiotnik bez żadnej specjalnej konstrukcji gramatycznej, a nawet pełni funkcję orzeczenia. Natomiast słowo qadosz (i jego aramejski odpowiednik qaddisz) jest przymiotnikiem, który jednak czasami występuje też w roli rzeczownika. W każdym razie, bez względu na te komplikacje gramatyczne, kontekst oraz dobry przekład rozwiewają wątpliwości co do znaczenia użytych słów.
Pierwszy raz w tekście Biblii słowo qodesz odnajdujemy w trzecim rozdziale Księgi Wyjścia, kiedy Bóg — jako Anioł Pana (więcej o tym tutaj tulinek) — ukazał się Mojżeszowi, przemówił do niego z płonącego krzewu i objawił mu swoje Imię:
(Wj 3:1–5, 13–14) 1 Mojżesz pasał stado swego teścia Jetra, kapłana Midianitów. Zaprowadził stado na drugą stronę pustyni i przyszedł do góry Bożej, do Horebu. 2 I Anioł PANA ukazał mu się w płomieniu ognia, ze środka krzewu. Spojrzał, a oto krzew płonął ogniem, lecz nie spłonął. 3 Wtedy Mojżesz powiedział: Podejdę i zobaczę to wielkie zjawisko, dlaczego ten krzew się nie spala. 4 A gdy PAN widział, że podchodził, aby to zobaczyć, zawołał do niego Bóg ze środka tego krzewu: Mojżeszu, Mojżeszu! A on odpowiedział: Oto jestem. 5 Wtedy powiedział: Nie zbliżaj się tu. Zdejmij buty [heb. szal-nealejka] z nóg, bo miejsce [heb. hammaqom], na którym stoisz, jest ziemią świętą [heb. admat qodesz; dosł.: ziemią świętości]. (…) 13 Mojżesz powiedział do Boga: Kiedy pójdę do synów Izraela i powiem im: Bóg waszych ojców posłał mnie do was, a oni zapytają mnie, jakie jest jego imię, cóż im odpowiem? 14 Wtedy Bóg odrzekł do Mojżesza: JESTEM, KTÓRY JESTEM [heb. ehejeh aszer ehejeh]. I dodał: Tak powiesz synom Izraela: JESTEM [heb. ehejeh] posłał mnie do was.
Zresztą tego dnia Bóg po raz pierwszy w historii ludzkości objawił komukolwiek swoje Imię, które jest w Biblii zapisane w postaci tzw. tetragramu — czteroliterowego słowa JHWH, co do którego dziś prawdopodobnie nikt nie ma pewności, jak należy go wymawiać:
(Wj 6:2–3) 2 Nadto Bóg mówił do Mojżesza: Ja jestem PANEM [heb. JHWH]. 3 Objawiłem się Abrahamowi, Izaakowi i Jakubowi pod tym imieniem: Bóg Wszechmogący [heb. el szaddaj], ale z mojego imienia JEHOWA [heb. JHWH] nie byłem przez nich poznany.
Wróćmy jednak do słowa qodesz. Mimo, że pojawia się ono tutaj pierwszy raz, Mojżesz nie wyjaśnił, co ono oznacza. Trudno też odkryć jego znaczenie z samego kontekstu opowieści. Dowiadujemy się jedynie, że święta jest ziemia (grunt, heb. adamah), na której Mojżesz stanął, i że nie należy po takiej ziemi chodzić w obuwiu. W tekście biblijnym znajdziemy jeszcze tylko jedno podobne wydarzenie — mianowicie w Księdze Jozuego czytamy:
(Joz 5:15) I wódz wojska PANA [heb. JHWH] powiedział do Jozuego: Zdejmij obuwie [heb. szal-nealejka] ze swoich nóg, bo miejsce [heb. hammaqom], na którym stoisz, jest święte [heb. qodesz]. (…)
W całej historii Izraela zapisanej w Biblii nigdy więcej nie padło polecenie „Zdejmij buty z nóg”, ani z ust człowieka, ani z ust anioła. Wniosek jaki można z tego wysnuć jest taki, że tylko obecność samego Boga sprawia, że ziemia znajdująca się wokół miejsca jego „pojawienia się” staje się święta. Dlaczego tak się dzieje? Ponieważ Bóg jest święty, a Jego Imię JHWH jest świętością:
(Kpł 19:2) (…) ja, PAN [heb. JHWH], wasz Bóg, jestem święty [heb. qadosz].
(Kpł 22:26–32) 26 Potem PAN [heb. JHWH] powiedział do Mojżesza: (…) 32 I nie będziecie bezcześcić mojego świętego imienia [heb. szem qodszi], bo będę uświęcony [heb. niqdaszti] pośród synów Izraela. Ja jestem PAN [heb. JHWH], który was uświęca [heb. meqaddiszchem];
(Ez 39:7) A dam poznać moje święte imię [heb. szem qodszi] pośród mojego ludu Izraela i nie pozwolę już zbezcześcić mojego świętego imienia [heb. szem qodszi]. I poznają narody, że ja jestem PANEM [heb. JHWH], Święty [heb. qadosz] w Izraelu.
Zaś w Księdze Proroka Izajasza znajdujemy (w 25 wersetach) odnoszący się do Boga zwrot „Święty Izraela” lub po prostu „Święty” — podamy tylko dwa przykłady:
(Iz 48:17) Tak mówi PAN [heb. JHWH], twój Odkupiciel, Święty Izraela [heb. qedosz jisrael]: Ja jestem PANEM [heb. JHWH], twoim Bogiem [heb. elohim], który cię uczy tego, co jest pożyteczne, i prowadzi cię drogą, którą masz chodzić.
(Isa 48:17 KJV 1900) Thus saith the Lord, thy Redeemer, the Holy One of Israel; (…)
(Iz 43:15) Ja jestem PANEM [heb. JHWH], waszym Świętym [heb. qedoszechem], Stwórcą Izraela, waszym Królem.
(Isa 43:15 KJV 1900) I am the Lord, your Holy One, The creator of Israel, your King.
Przypomnijmy, że w zacytowanej na początku relacji Mojżesza, pada zwrot „ziemia święta” (heb. admat qodesz). W całym teście biblijnym to sformułowanie pojawia się jeszcze tylko jeden raz, w Księdze Proroka Zachariasza:
(Za 2:10–12) 10 Zaśpiewaj i raduj się, córko Syjonu, bo oto przyjdę i zamieszkam pośród ciebie, mówi PAN. 11 Wiele narodów przyłączy się w tym dniu do PANA i będą moim ludem, a ja zamieszkam pośród ciebie i poznasz, że PAN zastępów posłał mnie do ciebie. 12 Wtedy PAN [heb. JHWH] weźmie Judę w posiadanie jako swój dział w ziemi świętej [heb. admat haqqodesz] i znowu wybierze Jerozolimę.
Werset ten jest częścią proroctwa dotyczącego czasów tzw. Millenium, kiedy to Bóg — Pan Jezus Chrystus — powróci na Ziemię i będzie królował w Jerozolimie. Warto zauważyć, że tym razem dodany jest tutaj rodzajnik określony (heb. ha), a więc prorok podkreśla, że chodzi mu o konkretną ziemię, ziemię obiecaną ludowi Izraela. A ziemia ta będzie święta właśnie z powodu obecności Pana. Zresztą i sama Jerozolima będzie nazywana świętym miastem i miastem Pana:
(Iz 52:1) Obudź się, obudź się; przyoblecz się w swoją siłę, Syjonie! Przyoblecz się w swą wspaniałą szatę, Jerozolimo, miasto święte [heb. ir hakkodesz]! Już bowiem nie wtargnie do ciebie nieobrzezany ani nieczysty.
(Iz 60:14) Przyjdą też do ciebie w pokorze synowie tych, którzy cię trapili, i będą się kłaniać do twoich stóp wszyscy ci, którzy tobą wzgardzili. I nazwą cię Miastem PANA [heb. ir JHWH], Syjonem Świętego Izraela [heb. qedosz jisrael].
Prorok Izajasz wspomina też o świętej górze w Jerozolimie, górze Syjon:
(Iz 27:13) I stanie się też w tym dniu, że zadmą w wielką trąbę i przyjdą zaginieni w ziemi Asyrii oraz ci, którzy byli wygnani do ziemi Egiptu; i będą oddawać pokłon PANU na świętej górze [heb. har hakodesz] w Jerozolimie.
(Jl 2:1) Zadmijcie w trąbę na Syjonie, krzyczcie na mojej świętej górze [heb. har qodszi]! Niech zadrżą wszyscy mieszkańcy ziemi, bo nadchodzi dzień PANA, bo już jest bliski;
Raz jeszcze podkreślamy, że Bóg zamieszka w Jerozolimie nie dlatego, że to miejsce jest święte, ale to obecność Boga sprawia, że miasto i góra są święte. Taką logikę potwierdzają również proroctwa z ksiąg Joela i Zachariasza, dotyczące końca naszych czasów i powrotu Pana Jezusa Chrystusa:
(Jl 3:16–17) 16 I PAN zagrzmi z Syjonu, a z Jerozolimy wyda swój głos, tak że zadrżą niebiosa i ziemia. Ale PAN będzie ucieczką dla swego ludu i siłą synów Izraela. 17 I poznacie, że ja jestem PANEM, waszym Bogiem, który mieszka na Syjonie, mojej świętej górze [heb. har qodszi]. I Jerozolima stanie się święta [heb. qodesz, dosł.: świętością], a obcy już nie będą przez nią przechodzić.
(Za 8:2–3) 2 Tak mówi PAN zastępów: Byłem zazdrosny o Syjon w wielkiej gorliwości, byłem zazdrosny w wielkim gniewie. 3 Tak mówi PAN: Wróciłem na Syjon i zamieszkam w Jerozolimie; a Jerozolima będzie nazwana Miastem Wiernym [heb. ir ha emeth; dosł.: miastem prawdy], a góra PANA zastępów — Górą Świętą [heb. har hakkodesz].
- Ilustracja pochodzi z: The new illustrated Holy Bible, self-pronouncing, with marginal references and concordance. Eight hundred original illustrations. Containing the Old and New Testaments… (1898). New York: Peter Fenelon Collier, International Bible Agency.
- Wszystkie cytaty (chyba, że zaznaczono inaczej) pochodzą z tzw. Uwspółcześnionej Biblii Gdańskiej (2017). Pismo Święte. Stary i Nowy Testament, pilnie i wiernie przetłumaczone w 1632 roku z języka greckiego i hebrajskiego na język polski z uwspółcześnioną gramatyką i uaktualnionym słownictwem. Toruń: Fundacja Wrota Nadziei.
- Cytaty oznaczone (KJV 1900) pochodzą z The Holy Bible: King James Version. (2009). (Electronic Edition of the 1900 Authorized Version). Bellingham, WA: Logos Research Systems, Inc.
- Ewentualne odstępstwa od opublikowanego w UBG tekstu są niezamierzone i są jedynie wynikiem pomyłek podczas kopiowania lub redakcji tekstu w wersji elektronicznej.