Około roku 759 przed Chrystusem prorok Izajasz miał widzenie:
(Iz 6:1–4) 1 W roku, w którym umarł król Uzjasz, widziałem Pana siedzącego na wysokim i wyniosłym tronie, a tren jego szaty wypełnił świątynię. 2 Serafiny stały ponad nim, a każdy z nich miał po sześć skrzydeł: dwoma zakrywał swoją twarz, dwoma przykrywał swoje nogi, a dwoma latał. 3 I wołał jeden do drugiego: Święty, święty, święty, PAN zastępów [heb. JHWH cewaot]. Cała ziemia jest pełna jego chwały. 4 I filary drzwi poruszyły się od głosu wołającego, a dom napełnił się dymem.
Zastanawiałeś się kiedykolwiek co oznacza tytuł „Pan Zastępów” i co to za „zastępy”? Podobno jest to najbardziej enigmatyczna „nazwa” Boga w całej Biblii… Nad samym imieniem Boga (JHWH — wymawianym najczęściej: Jahwe, Jehowa lub JodHeWawHe) nie będziemy tutaj rozważać. Zajmiemy się tylko drugim słowem, czyli tajemniczymi „zastępami”.
Hebrajskie słowo „cawa”, tłumaczone tutaj na język polski jako „zastęp”, po raz pierwszy znajdujemy w drugim rozdziale Księgi Rodzaju, w wersecie kończącym opis dzieła stworzenia:
(Rdz 2:1) Tak ukończone zostały niebiosa i ziemia oraz wszystkie ich zastępy.
(Gen 2:1 KJV 1900) Thus the heavens and the earth were finished, and all the host of them.
I wszystko jasne. „Zastępy” to… No właśnie, nie jest to niestety jasne. W tym miejscu czeka kolejna zagadka. Po pierwsze, chciałbym zwrócić uwagę na nieprecyzyjne polskie tłumaczenie redaktorów Uwspółcześnionej Biblii Gdańskiej, ponieważ w tekście hebrajskim jest „wekhol-tseva’am” — a więc dosłownie: „i cały [liczba pojedyncza] zastęp [l. poj.] ich [l. mnoga]” — dokładnie tak, jak jest w „King James Bible” i w Biblii Gdańskiej z 1632 r.* Po drugie, w całym opisie stworzenia świata w rozdziale pierwszym Księgi Rodzaju, nie ma mowy o żadnym „zastępie” (ani zastępach) — mamy za to mowę o świetle, wodach, ziemi, słońcu, księżycu, gwiazdach, roślinach, zwierzętach i człowieku. Po trzecie, jest to jedyne miejsce w Biblii, gdzie — jak się wydaje — słowo „zastęp” dotyczy również ziemi. Zostawmy zatem na razie ten nie do końca zrozumiały werset i sprawdźmy czy znajdziemy w innych miejscach w Biblii coś o „zastępie” niebios.
„Zastęp” niebios pojawia się po raz drugi w tekście Biblii dopiero w czwartym rozdziale Piątej Księgi Mojżeszowej (tj. Powtórzonego Prawa), kiedy Mojżesz przypomina Izraelitom dzień, w którym stali pod górą Horeb przed Bogiem, i uczy ich danego im wtedy prawa (wyróżnienia w cytowanych wersetach moje):
(Pwt 4:1–19) 1 Teraz więc, o Izraelu, słuchaj nakazów i praw, których uczę was wypełniać, (…) 10 Nie zapominaj o dniu, w którym stałeś przed PANEM, swoim Bogiem, na Horebie, gdy PAN powiedział do mnie: Zgromadź mi lud, abym im przekazał swoje słowa, (…) 11 Wtedy zbliżyliście się i stanęliście pod górą, (…) 12 I PAN przemówił do was spośród ognia. Usłyszeliście dźwięk słów, lecz nie widzieliście żadnej postaci, (…) 15 Strzeżcie więc pilnie swoich dusz, gdyż nie widzieliście żadnej postaci w dniu, w którym PAN przemówił do was na Horebie spośród ognia; 16 Abyście się nie zepsuli i nie czynili sobie rzeźbionego posągu, podobizny wszelkiej postaci w kształcie mężczyzny lub kobiety; 17 W kształcie jakiegokolwiek zwierzęcia, które jest na ziemi, w kształcie wszelkiego ptaka skrzydlatego, który lata w powietrzu; 18 W kształcie czegokolwiek, co pełza po ziemi, w kształcie wszelkiej ryby, która jest w wodach pod ziemią. 19 I abyś — gdy podniesiesz swoje oczy ku niebu i ujrzysz słońce, księżyc i gwiazdy, cały zastęp niebios — nie dał się zwieść, by oddać im pokłon i im służyć, (…)
i dalej, w rozdziale 17:
(Pwt 17:2–5) 2 Jeśli znajdzie się pośród was (…), mężczyzna czy kobieta, którzy dopuszczą się zła w oczach PANA, twego Boga, przekraczając jego przymierze; 3 I idąc, będą służyć innym bogom i oddawać pokłon im lub słońcu, księżycowi albo całemu zastępowi niebios, czego nie nakazałem; 4 (…) i okaże się to prawdą i rzeczą pewną, że popełniono taką obrzydliwość w Izraelu; 5 Wtedy wyprowadzisz do swoich bram tego mężczyznę lub tę kobietę, którzy dopuścili się tego zła, i tego mężczyznę lub tę kobietę ukamienujesz, aż umrą.
„Cały zastęp niebios” pojawia się na końcu listy stworzeń (i ich wyobrażeń/posągów), którym człowiekowi Bóg surowo zakazał oddawać cześć, i to pod karą śmierci. Z powyższych fragmentów można by wysnuć wniosek, że ów „zastęp” oznacza po prostu ciała niebieskie (a przynajmniej gwiazdy), ale spójrz na słowa proroka Micheasza do króla Izraela Achaba:
(1 Krl 22:19–20) 19 (…) Widziałem PANA siedzącego na swoim tronie, a wszystkie zastępy [heb. cewa, zastęp, l.poj.] niebieskie stojące po jego prawicy i lewicy. 20 I PAN zapytał: Kto zwiedzie Achaba, aby wyruszył do Ramot-Gilead i poległ tam? I jeden mówił tak, a drugi inaczej.
Gwiazdy czy planety, w rozumieniu astronomicznym, raczej nie debatują…
Około 350 lat później prorok Daniel opisał widzenie, które miał w Babilonie:
(Dn 8:9–10) 9 Z jednego z nich wyrósł mały róg, a ten bardzo wzrastał ku południu, ku wschodowi i ku wspaniałej ziemi. 10 Wzrósł aż do wojska [heb. cewa, zastęp, l.poj.] niebieskiego i zrzucił na ziemię część wojska [heb. hacewa, ten zastęp, l.poj.] oraz gwiazd [heb. hakkokhawim, te gwiazdy, l.mn.] i podeptał je.
(Dan 8:9–10 KJV 1900) 9 And out of one of them came forth a little horn, which waxed exceeding great, toward the south, and toward the east, and toward the pleasant land. 10 And it waxed great, even to the host of heaven; and it cast down some of the host and of the stars to the ground, and stamped upon them.
O ile wizja ta — mimo, że wyjaśniona Danielowi przez Gabriela — pozostaje dość tajemnicza, zauważ wyraźne rozróżnienie pomiędzy „zastępem” i gwiazdami.
Kilkadziesiąt lat wcześniej ustami proroka Jeremiasza Bóg ogłaszał swój sąd nad Jerozolimą właśnie między innymi za oddawanie czci „zastępowi” nieba:
(Jer 19:3–13) 3 Powiedz: Słuchajcie słowa PANA, królowie Judy i mieszkańcy Jerozolimy! Tak mówi PAN zastępów, Bóg Izraela: Oto sprowadzę nieszczęście na to miejsce, a każdemu, kto usłyszy, zaszumi w uszach. 4 Ponieważ mnie opuścili i zbezcześcili to miejsce, paląc w nim kadzidło innym bogom, których nie znali oni ani ich ojcowie oraz królowie Judy, i napełnili to miejsce krwią niewinnych; (…) 13 I domy Jerozolimy i domy królów Judy będą nieczyste jak to miejsce Tofet z powodu wszystkich domów, na których dachach palili kadzidło wszystkim zastępom [heb. cewa, zastęp, l.poj.] nieba i wylewali ofiary z płynów innym bogom.
oraz za uparte trwanie przy bałwochwalczym kulcie królowej niebios:
(Jer 7:18–20) 18 Synowie zbierają drwa, ojcowie rozniecają ogień, a ich żony ugniatają ciasto, aby robić placki dla królowej niebios i wylewać ofiary z płynów innym bogom, aby mnie do gniewu pobudzać. (…) 20 Dlatego tak mówi Pan BÓG: Oto mój gniew i moja zapalczywość zostaną wylane na to miejsce, na ludzi i na zwierzęta, na drzewa polne i na owoce ziemi; rozpalą się i nie zgasną.
A sześć stuleci później, Szczepan — nawiazując z kolei do proroka Amosa — przypomniał członkom Sanhedrynu (najważniejszej Radzie Żydów):
(Dz 7:39–43) 39 Lecz nasi ojcowie nie chcieli mu być posłuszni, ale odepchnęli go i zwrócili swoje serca ku Egiptowi. 40 Powiedzieli do Aarona: Zrób nam bogów, którzy będą szli przed nami, bo nie wiemy, co się stało z tym Mojżeszem, który nas wyprowadził z ziemi Egiptu. 41 I zrobili cielca w tych dniach, i złożyli ofiarę temu bożkowi, i cieszyli się dziełami swoich rąk. 42 Wtedy Bóg odwrócił się od nich i oddał ich w służbę zastępom [gr. stratia, zastęp, l.poj.] nieba, jak jest napisane w księdze proroków: Czy mi składaliście zabite zwierzęta i inne ofiary na pustyni przez czterdzieści lat, domu Izraela? 43 Raczej obnosiliście namiot Molocha i gwiazdę waszego boga Remfana, wizerunki, które sobie zrobiliście, żeby oddawać im cześć. (…)
(Acts 7:42 KJV 1900) Then God turned, and gave them up to worship the host of heaven; (…)
Łukasz, który oprócz Dziejów Apostolskich jest też autorem jednej z Ewangelii, opisując wydarzenia związane z narodzeniem Pana Jezusa Chrystusa, napisał:
(Łuk 2:8–15) 8 A byli w tej okolicy pasterze przebywający w polu i trzymający straż nocną nad swoim stadem. 9 I oto stanął przy nich anioł Pana, a chwała Pana zewsząd ich oświeciła. (…) 13 I zaraz z aniołem przybyło mnóstwo wojsk [gr. stratias, zastęp, l.poj.] niebieskich chwalących Boga i mówiących: 14 Chwała na wysokościach Bogu, a na ziemi pokój, wobec ludzi dobra wola. 15 A gdy aniołowie odeszli od nich do nieba, pasterze mówili między sobą: (…)
Zauważ, że z aniołem Pana pojawił się tylko bardzo liczny „zastęp niebieski”, a do nieba powrócili aniołowie (liczba mnoga). Czyli „zastęp niebieski” składa się z aniołów, zgadza się? Wszystkie te fragmenty Biblii świadczą o tym, że słowo „zastęp” (niebieski) wskazuje raczej na istoty żywe, dla ludzi zazwyczaj niewidzialne, stworzone przez Boga i Jemu służące, a nie na gwiazdy czy inne obiekty astronomiczne. No i Bóg wydał surowy zakaz oddawania im czci w jakikolwiek sposób.
* W ten sam sposób mamy przetłumaczone to zdanie w Biblii Brzeskiej (1563), Starym Testamencie w tłumaczeniu Izaaka Cylkowa (1883), Biblii Jakuba Wujka (1599), Biblii Warszawskiej (tzw. „Brytyjce”, 1975), a nawet w całkiem współczesnym przekładzie literackim EIB (2018, choć tam poprzestawiano kolejność wyrazów). Natomiast Biblia Poznańska (1975, „wszystkie zastępy ich”) i Biblia Tysiąclecia (1965/2003, „wszystkie zastępy jej”) trzymają się liczby mnogiej, dodając na końcu wersetu słowo stworzeń.
Postscriptum
O ile kilka wersetów w Biblii sugeruje, że termin „zastęp” niebieski może dotyczyć po prostu obiektów astronomicznych (np. Neh 9:6 czy Isa 40:25-26), to jednak termin ten pojawia się prawie zawsze w kontekście zakazanego kultu bałwochwalczego. Pierwszy werset drugiego rozdziału Księgi Rodzaju mówi jasno: wszystko (!) co istnieje w kosmosie i na ziemi jest stworzone przez Boga. W kolejnych księgach Biblii zapisano, że wśród tych rzeczy nie ma żadnego innego boga, któremu wolno/trzeba oddawać jakąkolwiek cześć. Badania archeologiczne pokazują jasno, że w przypadku kultu słońca, księżyca, planet czy gwiazd, tak naprawdę ludzie „od zawsze” oddawali cześć (i składali różne ofiary) jakimś bogom (w tym ubóstwionym pośmiertnie władcom), a wierzyli, że te ciała niebieskie były tylko manifestacją tych bogów — tak było i w Babilonie, i w Egipcie, i w Grecji, i w Rzymie… Można by takie „pogańskie” kulty uznać za zwykłą głupotę, problem jednak w tym, że nie trafiają one w próżnię, ale są oddawaniem czci diabłom**:
(1 Kor 10:19–20) 19 Cóż więc chcę powiedzieć? Że bożek jest czymś albo ofiara składana bożkom czymś jest? 20 Raczej chcę powiedzieć, że to, co poganie ofiarują, demonom ofiarują, a nie Bogu. (…)
(1 Cor 10:19–20 KJV 1900) 19 What say I then? that the idol is any thing, or that which is offered in sacrifice to idols is any thing? 20 But I say, that the things which the Gentiles sacrifice, they sacrifice to devils, and not to God: (…)
A jeśli uważasz, że Paweł w swoim liście do Koryntian „przesadził”, to zobacz co powiedział Bóg do Mojżesza:
(Kpł 17:1-7) 1 Wtedy PAN powiedział do Mojżesza: (…) 7 I nie będą już więcej składać swoich ofiar demonom, z którymi uprawiali nierząd. (…)
(Lev 17:7 KJV 1900) And they shall no more offer their sacrifices unto devils, after whom they have gone a whoring. (…)
- Ilustracja pochodzi z: The Illuminated Bible, containing the Old and New Testaments, translated out of the original tongues, and with the former translations diligently compared and revised . . . embellished with sixteen hundred historical engravings by J. A. Adams, more than fourteen hundred of which of which are from original designs by J. G. Chapman. New-York, Harper & Brothers, Publishers, 82 Cliff-Street, 1846.
- Wszystkie cytaty (chyba, że zaznaczono inaczej) pochodzą z tzw. Uwspółcześnionej Biblii Gdańskiej (2017). Pismo Święte. Stary i Nowy Testament, pilnie i wiernie przetłumaczone w 1632 roku z języka greckiego i hebrajskiego na język polski z uwspółcześnioną gramatyką i uaktualnionym słownictwem. Toruń: Fundacja Wrota Nadziei.
- Cytaty oznaczone (KJV 1900) pochodzą z The Holy Bible: King James Version. (2009). (Electronic Edition of the 1900 Authorized Version). Bellingham, WA: Logos Research Systems, Inc.
- Ewentualne odstępstwa od opublikowanego w UBG i KJV tekstu są niezamierzone i są jedynie wynikiem pomyłek podczas kopiowania lub redakcji tekstu w wersji elektronicznej.
Do poczytania
- Barry, J. D., Bomar, D., Brown, D. R., Klippenstein, R., Mangum, D., Sinclair Wolcott, C., … Widder, W. (Eds.). (2016). In The Lexham Bible Dictionary. Bellingham, WA: Lexham Press.
- Floyd Nolen, J. (2004). Chronology of the Old Testament: Solving the Bible’s Most Intriguing Mysteries. Green Forest, US: Master Books.
- Freedman, D. N., Herion, G. A., Graf, D. F., Pleins, J. D., & Beck, A. B. (Eds.). (1992). In The Anchor Yale Bible Dictionary. New York: Doubleday.
- Jenni, E., & Westermann, C. (1997). Theological lexicon of the Old Testament. Peabody, MA: Hendrickson Publishers.
- Matthews, V. H., Chavalas, M. W., & Walton, J. H. (2000). The IVP Bible background commentary: Old Testament (electronic ed.). Downers Grove, IL: InterVarsity Press.
- Pinch, G. (2002). Handbook of Egyptian mythology. Santa Barbara, Calif. – Oxford: ABC-CLIO.