Figury stylistyczne w Biblii (cz. 1)

…czyli kilka istotnych uwag o języku, gramatyce i rozumieniu tekstu Biblii.

Figury retoryczne — albo inaczej figury stylistyczne — są wszechobecne w języku, tak mówionym, jak i pisanym. Według definicji słownikowej są to „wyrażenia lub wyrazy wzmacniające emocjonalność, obrazowość, ekspresywność języka”. Tak naprawdę, są to elementy języka tak powszechne, że ich nieznajomość w zasadzie uniemożliwia komunikację i porozumienie.

Przydałby się jakiś przykład, prawda? Ponieważ prezentowane tu artykuły dotyczą Biblii, sięgnijmy do razu do tekstu biblijnego, w którym figur stylistycznych nie brakuje. Czy potrafisz powiedzieć, jaka jest różnica między takimi trzema wypowiedziami:

„Strzeżcie się nauki faryzeuszy i saduceuszy, która jest jak zakwas”
„Strzeżcie się nauki faryzeuszy i saduceuszy, która jest zakwasem”
„Strzeżcie się zakwasu faryzeuszy i saduceuszy”?

Te trzy zdania wydają się mówić w zasadzie to samo, ale każde z nich to inna figura stylistyczna. W pierwszym wypadku mamy do czynienia z podobieństwem, w drugim — z metaforą, a w trzecim — z hypokatastasis (chyba nie ma polskiego odpowiednika tego greckiego słowa). W tym przypadku nieznajomość tychże figur, czy też nieumiejętność rozróżnienia subtelnych różnic między nimi, a nawet całkowite niezrozumienie o czym mowa, raczej nie doprowadzi do poważnych konsekwencji i błędów. Ale w tekście Biblii są miejsca, gdzie nieznajomość podstawowych figur retorycznych języka, czy też ich „przegapienie” podczas nieuważnej lektury, a nawet świadome odrzucenie tych zasad językowych, wyprowadzi czytelnika na manowce…

Nie chodzi mi oczywiście o to, że jeśli ktoś nie ma pojęcia o figurach stylistycznych, czy też regułach gramatycznych antycznych języków, nie zrozumie Biblii. Takie twierdzenie byłoby co najmniej niemądre. Chodzi o to, żeby czytać tekst Biblii uważnie, kierować się zdrowym rozsądkiem i „nie kombinować” z interpretowaniem. Żeby zrozumieć, co Bóg przekazał w Biblii, wystarczy umiejętność logicznego myślenia i znajomość języka na poziomie szkoły podstawowej (przynajmniej tak było do tej pory…). No i dobry przekład prawdziwego tekstu.

A jak to było naprawdę z tym zakwasem? Wiesz, którą z tych trzech form wypowiedzi wybrał Jezus? I czy apostołowie od razu zrozumieli, o czym do nich mówił? Otóż Jezus wykorzystał hypokatastasis, a uczniowie Go nie zrozumieli. Pan ich zbeształ za przyziemne (powierzchowne) traktowanie tego, co mówi (a nie za nieznajomość gramatyki), ale przy tym nie wyjaśnił im wprost (!), o co mu chodziło. Wtedy dopiero zastanowili się nad tym, co powiedział i zrozumieli sens Jego słów (wyróżnienia w cytowanych wersetach moje):

(Mt 16:6–12) 6 I powiedział im Jezus: Uważajcie i strzeżcie się zakwasu faryzeuszy i saduceuszy. 7 A oni rozmawiali między sobą: Nie wzięliśmy chleba. 8 Gdy Jezus to zauważył, powiedział im: Ludzie małej wiary, czemu rozmawiacie między sobą o tym, że nie wzięliście chleba? 9 Jeszcze nie rozumiecie ani nie pamiętacie tych pięciu chlebów i pięciu tysięcy ludzi oraz ile koszy zebraliście? 10 Ani tych siedmiu chlebów i czterech tysięcy ludzi oraz ile koszy zebraliście? 11 Jak to jest, że nie rozumiecie, iż nie o chlebie wam powiedziałem, mówiąc, abyście się strzegli zakwasu faryzeuszy i saduceuszy? 12 Wtedy zrozumieli, że nie mówił, aby się strzegli zakwasu chlebowego, ale nauki faryzeuszy i saduceuszy.

Wróćmy do figur stylistycznych. W Biblii naliczono ich w sumie kilkaset. Bez obaw, ten artykuł będzie tylko o trzech wymienionych wyżej. Każdy używa tych (i innych) figur stylistycznych w codziennym języku, zazwyczaj nie zdając sobie z tego sprawy i bez specjalnego zastanawiania się nad sformułowaniem wypowiedzi. Dlatego też raz jeszcze powtórzę, że Biblia nie jest tekstem dla lingwistów, ale dla każdego. Jej tekst został spisany przez zwykłych ludzi dla zwykłych ludzi i zawiera formy językowe używane przez zwykłych ludzi od czasów Adama i Ewy. Jeśli więc, szanowny czytelniku, chcesz się dowiedzieć czegoś więcej o istocie trzech figur stylistycznych, zapraszam do dalszej części artykułu. A jeśli Cię to nie interesuje, lepiej weź do ręki Biblię i nie doszukuj się tam lingwistycznych zawiłości, a raczej staraj się zrozumieć, co Bóg powiedział o sobie, o świecie, o Tobie i o kilku innych istotnych sprawach.

Podobieństwo

Podobieństwo* wskazuje na wspólność pewnych cech, jest prostym, jasnym i pozbawionym zabarwienia uczuciowego oświadczeniem, że jakieś rzeczy są podobne do siebie pod pewnym względem (czy też pewnymi względami). W tej figurze słowa połączone są spójnikami jak, jakby, niby itp. (w języku angielskim: like, as, like as, even as itp.). W języku hebrajskim na podobieństwo wskazuje zazwyczaj odpowiednie użycie litery kaf  („k” w transkrypcji), a w języku greckim m.in. słówka hos, hosper, kathos, kathaper. Oto kilka przykładów z biblijnego tekstu:

(Ps 1:1–4) 1 Błogosławiony człowiek, który nie idzie za radą niegodziwych, nie stoi na drodze grzeszników i nie zasiada w gronie szyderców; 2 Lecz ma upodobanie w prawie PANA i nad jego prawem rozmyśla we dnie i w nocy. 3 Będzie on bowiem jak drzewo [heb. keec] zasadzone nad strumieniami wód, które wydaje swój owoc w swoim czasie; jego liść nie zwiędnie i wszystko, co robi, powiedzie się. 4 Nie tak niegodziwi; oni są jak plewa [heb. kammoc], którą wiatr rozmiata.

(Mt 9:36) 36 A [Jezus — red.] widząc tłumy ludzi, użalił się nad nimi, bo byli utrudzeni i rozproszeni jak [gr. hosej] owce niemające pasterza.

Niekiedy na podobieństwo składają się dwa kluczowe słowa: jak oraz tak, co wzmacnia porównanie i czyni je bardziej klarownym — na przykład w księdze proroka Izajasza czytamy (podział na wiersze został dodany, aby łatwiej było uchwycić to dość rozbudowane porównanie):

(Iz 55:10–11)
10 Bo jak [heb. kaaszer] spada deszcz i śnieg
 z nieba
  i już tam nie wraca, ale nawadnia ziemię i czyni ją płodną, czyni ją też urodzajną,
   tak że wydaje siewcy nasienie, a chleb jedzącym;
11 Tak [heb. ken] będzie z moim słowem,
 które wyjdzie z moich ust:
  nie wróci do mnie na próżno,
   ale uczyni to, co mi się podoba, i poszczęści mu się w tym, do czego je poślę.

* Wydaje się, że lepiej jest posłużyć się w tym wypadku słowem „podobieństwo” niż przyjętą polską nazwą tej figury — „porównanie”, ponieważ w podobieństwie bierze się pod uwagę tylko cechy podobne, natomiast porównanie zakłada zestawienie tak podobieństw, jak i różnic. Podobieństwo jest odpowiednikiem łacińskiego słowa similitudo lub angielskich simile, resemblance.

Metafora

Metafora, nazywana też przenośnią, jest figurą stylistyczną, która zestawia dwa słowa z pozoru obce znaczeniowo i łączy je tylko — ale obowiązkowo — czasownikiem być. Tak przynajmniej jest w tekście Biblii, bo definicje metafory we współczesnym języku są znacznie szersze… Tak więc, gdy podobieństwo oznajmia, że jedna rzecz jest podobna do drugiej rzeczy, metafora deklaruje, że jedna rzecz jest drugą rzeczą. Ale nie dosłownie, lecz właśnie w przenośni, bo istotą tej figury stylistycznej jest reprezentacja, czy też obraz. Innymi słowy, można powiedzieć, że metafora nie jest prawdziwa co do faktu — tak jak podobieństwo — ale raczej co do odczucia. Przykład z języka codziennego: pokazujesz komuś zdjęcie i mówisz: „To jest moja rodzina”, a tak naprawdę masz na myśli, że ta fotografia reprezentuje rzeczywistą rodzinę, albo jeszcze inaczej — jest obrazem realnej rodziny. Taką formę językową rozumie już dziecko, kiedy wyrwane do odpowiedzi na lekcji geografii, pokazuje palcem fragment mapy i oświadcza: „To jest Polska, a to jest Wielka Brytania”.

Zajrzyjmy teraz do tekstu biblijnego. W pierwszym liście Piotra czytamy:

(1 P 1:24) Gdyż wszelkie ciało jest jak [gr. hos] trawa, (…)

a w księdze proroka Izajasza:

(Iz 40:6) (…) Wszelkie ciało jest trawą, (…)

U Piotra mamy podobieństwo — Piotr widzi pewną wspólną cechę ciała i trawy; u Izajasza mamy metaforę, która wywołuje (a przynajmniej powinna wywoływać) u czytającego większe emocje, niż proste porównanie. Oczywiście każdy czytelnik rozumie, że prorok nie twierdził, iż ciało i trawa to jest fizycznie to samo, lecz posłużył się przemawiającym do wyobraźni obrazem.

Metafora wymaga, żeby oba — połączone czasownikiem być — rzeczowniki były wymienione (mogą być zastąpione odpowiednim zaimkiem) i żeby brać ich znaczenie dosłowne. Cały „ciężar” tej figury stylistycznej spoczywa na czasowniku być, który „przenosi” znaczenie jednego rzeczownika na drugi, wskazując na ich związek, tj. pewien wspólny aspekt, który czytelnik musi sam wydobyć. Oto jeszcze kilka przykładów użycia metafory w Biblii:

(Ps 84:11) PAN Bóg bowiem jest słońcem i tarczą, (…)

(Mt 5:13) Wy jesteście solą ziemi; (…)

(J 6:35) I odpowiedział im Jezus: Ja jestem chlebem życia. (…)

(J 8:12) Jezus znowu powiedział do nich: Ja jestem światłością świata. (…)

(J 10:9) Ja jestem drzwiami. (…)

(Ap 1:20) Tajemnica siedmiu gwiazd, które widziałeś w mojej prawej ręce i siedmiu złotych świeczników jest taka: siedem gwiazd to [pominięte w tłumaczeniu gr. ejsin — są] aniołowie siedmiu kościołów, a siedem świeczników, które widziałeś, to [pominięte w tłumaczeniu gr. ejsin — są] siedem kościołów.

(Ap 1:20 KJV 1900) The mystery of the seven stars which thou sawest in my right hand, and the seven golden candlesticks. The seven stars are the angels of the seven churches: and the seven candlesticks which thou sawest are the seven churches.

Werset z Objawienia świętego Jana podałem dodatkowo w języku angielskim, ponieważ w polskim tłumaczeniu UBG „obowiązkowy” w metaforze czasownik być, który występuje w oryginalnym tekście greckim, został z jakichś powodów pominięty.**

I na koniec jeszcze jedna ważna reguła gramatyczna. Fundamentalne prawo gramatyki greckiej mówi, że rodzajnik, zaimek i przymiotnik muszą być zgodne co do rodzaju z rzeczownikiem, do którego się odnoszą (podobnie zresztą jest w języku polskim, z tym, że nie ma w nim rodzajników).*** Ale jeśli mamy do czynienia z metaforą, zasada ta nie jest przestrzegana. Mianowicie, zaimek wskazujący (ten, ta, to, ci, te), niezależnie od tego, jakiego rodzaju jest rzeczownik, do którego się ten zaimek odnosi, przybiera rodzaj drugiego z rzeczowników wymienionych w metaforze. Brzmi to skomplikowanie, więc spójrzmy na przykład****:

(Mt 13:38 BJW) A rola iest świat, a dobre nasienie [gr. rodz. nijaki] ci [zaimek gr. hutoi, rodz. męski]synowie [gr. rodz. męski] królestwa, a kąkol są synowie złego.

Metafora jest tutaj następująca: „nasieniem są synowie”. Zaimek „ci”, zgodnie z kontekstem, odnosi się do rzeczownika „nasienie”, więc powinien tam być zaimek w rodzaju nijakim (czyli „to”). Ale ponieważ mamy tu do czynienia z metaforą, został on zastąpiony formą w rodzaju męskim („ci”), zgodną z rodzajem rzeczownika „synowie”.

** W Biblii Gdańskiej (1632/1881), Biblii Brzeskiej (1563), Biblii Jakuba Wujka (1599) i w Biblii Tysiąclecia (2005 wyd. 5) tłumacze zachowali czasownik być w tych miejscach.

*** Ta generalna zasada występuje również w języku hebrajskim, chociaż tam gramatyka jest nieco bardziej skomplikowana i nieco „luźniejsza”.

**** Aby zilustrować tę zasadę zacytowałem werset z Biblii Jakuba Wujka, bo tylko to tłumaczenie (i jeszcze Biblia Brzeska, ze znanych mi) oddaje dokładnie tekst grecki. Tłumacze Uwspółcześnionej Biblii Gdańskiej, a także Biblii Króla Jakuba, pominęli grecki zaimek, co oczywiście nie zmienia sensu zdania, ani nie „psuje” samej metafory.

Hypokatastasis

Hypokatastasis jest figurą stylistyczną podobną do metafory i podobieństwa, z tym że nie występuje w niej jeden z rzeczowników wprost, ale jest sugerowany (zgodnie z grecką nazwą tej figury, jest „położony poniżej”, hypo — pod czymś, kata — do dołu, stasis — położenie). W przykładzie podanym na początku artykułu „strzeżcie się zakwasu faryzeuszy i saduceuszy” tym „ukrytym” rzeczownikiem jest „nauka”. Wypowiedź zawierającą hypokatastasis, wraz z wyjaśnieniem, co Jezus miał na myśli, znajdziemy w drugim rozdziale Ewangelii według Jana, gdzie rzeczownikiem „ukrytym” (sugerowanym) jest ciało:

(J 2:19–22) 19 Odpowiedział im Jezus: Zburzcie tę świątynię, a w trzy dni ją wzniosę. 20 Wtedy Żydzi powiedzieli: Czterdzieści sześć lat budowano tę świątynię, a ty ją w trzy dni wzniesiesz? 21 Ale on mówił o świątyni swego ciała. 22 Gdy więc zmartwychwstał, jego uczniowie przypomnieli sobie, że im to powiedział, i uwierzyli Pismu i słowu, które wypowiedział Jezus.

Krótko podsumowując, istotą podobieństwa jest właśnie podobieństwo, istotą metafory jest zobrazowanie, a istotą hypokatastasis jest sugestia. Wszystkie te figury stylistyczne znajdziesz, szanowny czytelniku, uważnie czytając psalm 22, którego fragmenty zacytuję:

(Ps 22:6–18)
6 Ja zaś jestem robakiem, a nie człowiekiem, pośmiewiskiem ludzi i wzgardą ludu.
7 Wszyscy, którzy mnie widzą, szydzą ze mnie, wykrzywiają usta, potrząsają głową, (…)
12 Otoczyło mnie mnóstwo cielców, osaczyły mnie byki Baszanu.
13 Rozwarły na mnie swe paszcze jak lew drapieżny i ryczący.
14 Rozpłynąłem się jak woda i rozłączyły się wszystkie moje kości; moje serce stało się jak wosk, roztopiło się w moim wnętrzu.
15 Moja siła wyschła jak skorupa, a mój język przylgnął do podniebienia; położyłeś mnie w prochu śmierci.
16 Psy bowiem mnie osaczyły, obległa mnie zgraja złoczyńców; przebili moje ręce i nogi.
17 Mogę policzyć wszystkie moje kości; a oni patrzą na mnie, przypatrują się.
18 Dzielą między siebie moje szaty i o moją tunikę rzucają losy.

  • Ilustracja pochodzi z: The Illuminated Bible, containing the Old and New Testaments, translated out of the original tongues, and with the former translations diligently compared and revised . . . embellished with sixteen hundred historical engravings by J. A. Adams, more than fourteen hundred of which of which are from original designs by J. G. Chapman. New-York, Harper & Brothers, Publishers, 82 Cliff-Street, 1846.
  • Wszystkie cytaty (chyba, że zaznaczono inaczej) pochodzą z tzw. Uwspółcześnionej Biblii Gdańskiej (2017). Pismo Święte. Stary i Nowy Testament, pilnie i wiernie przetłumaczone w 1632 roku z języka greckiego i hebrajskiego na język polski z uwspółcześnioną gramatyką i uaktualnionym słownictwem. Toruń: Fundacja Wrota Nadziei.
  • Cytaty oznaczone (BJW) pochodzą z: Kozłowski, S. M., Menochio, G. S., & Wujek, J. (1898). Biblia łacińsko-polska czyli Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Podług tekstu łacińskiego Wulgaty i przekładu polskiego X. Jakóba Wujka T. J. z komentarzem Menochiusza T. J. przełożonym na język polski. T. 4, Obejmujący księgi Nowego Testamentu, jako to: 4 Ewangelje, Dzieje Apostolskie, 14 Listów s-go Pawła, list s. Jakuba, 2 listy s-go Piotra, 3 listy s-go Jana, list s-go Judy i Objawienie s-go Jana (wyd. 3). Wilno: Gebethner i Wolff.
  • Cytaty oznaczone (KJV 1900) pochodzą z The Holy Bible: King James Version. (2009). (Electronic Edition of the 1900 Authorized Version). Bellingham, WA: Logos Research Systems, Inc.
  • Ewentualne odstępstwa od opublikowanego w UBG i KJV tekstu są niezamierzone i są jedynie wynikiem pomyłek podczas kopiowania lub redakcji tekstu w wersji elektronicznej.
Do poczytania
  • Bullinger, E. W. (1898). Figures of speech used in the Bible. London; New York: Eyre & Spottiswoode; E. & J. B. Young & Co.
  • Kasdan, B. (2011). Matthew Presents Yeshua, King Messiah: A Messianic Commentary. Clarksville, MD: Messianic Jewish Publishers.
  • Lewis, C. T., & Short, C. (1891). Harpers’ Latin Dictionary. New York; Oxford: Harper & Brothers; Clarendon Press.
  • Schwandt, J. D. (2017). An Introduction to Biblical Greek: A Grammar with Exercises. Bellingham, WA: Lexham Press.
  • Waltke, B. K., & O’Connor, M. P. (1990). An introduction to biblical Hebrew syntax. Winona Lake, IN: Eisenbrauns.

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *