W Ewangelii według Mateusza znajduje się wypowiedź Pana Jezusa, która wyrwana z kontekstu, od długiego czasu jest przyczyną teologicznych dyskusji, doktrynalnych sporów, zaciętych kłótni, rozłamów, wzajemnego „wyklinania się” różnych organizacji uznających się za „prawdziwy” kościół, a także powodem krwawych prześladowań. Zdanie, które wzbudzało i nadal wzbudza tak poważne problemy, jest zapisane w 16 rozdziale Ewangelii według Mateusza. W tłumaczeniu Uwspółcześnionej Biblii Gdańskiej (oraz angielskiej Biblii Króla Jakuba) brzmi ono tak:
(Mt 16:18) Ja ci też mówię, że ty jesteś Piotr, a na tej skale zbuduję mój kościół, a bramy piekła go nie przemogą.
(Matt 16:18 KJV 1900) And I say also unto thee, That thou art Peter, and upon this rock I will build my church; and the gates of hell shall not prevail against it.
Natomiast w najbardziej popularnym polskim przekładzie, tj. w Biblii Tysiąclecia (wyd. 5), poprzez wstawienie specjalnego „wyjaśnienia” zostało oddane w sposób, który całkowicie przekręca sens wypowiedzi Jezusa:
(Mt 16:18 BT) Otóż i Ja tobie powiadam: Ty jesteś Piotr czyli Opoka i na tej opoce zbuduję Kościół mój, a bramy piekielne go nie przemogą.
Zanim jednak przejdziemy do szczegółowego przeanalizowania powyższego zdania w oryginalnym języku ewangelii (czyli greckim), a także spojrzenia na nie z uwzględnieniem szerszego kontekstu, przyjrzyjmy się jak rozumiano tę wypowiedź Jezusa na przestrzeni wieków.
W zachowanych pismach dotyczących tego fragmentu tekstu biblijnego odnajdujemy cztery główne typy interpretacji zacytowanego wyżej 18 wersetu z Ewangelii według Mateusza.
Pierwszą i najstarszą z nich jest tzw. interpretacja typologiczna, według której Piotr symbolizuje każdego prawdziwego, duchowego i doskonałego chrześcijanina. Interpretację taką podawał m.in. Orygenes i Tertulian (II/III wiek). Była ona podstawą dwóch innych „klasycznych” interpretacji: tzw. Wschodniej i Zachodniej. Według interpretacji Wschodniej, przyjętej w kościołach greckich i syryjskich, skała — o której mówił Jezus — oznacza wyznanie Piotra: „Ty jesteś Chrystusem, Synem Boga żywego” — mamy je zapisane w (niezacytowanym wyżej) wersecie 16. W taki właśnie sposób wyjaśniał wypowiedź Jezusa na przykład Teodor z Mopsuestii (IV/V wiek), który pisał, że wyznanie Piotra: „nie należy tylko do Piotra, ale do wszystkich ludzi. Kiedy Jezus nazwał jego wyznanie skałą, wyjaśnił, że właśnie na tym (wyznaniu) chce zbudować swój kościół”. Interpretacja ta była szczególnie popularna w czasach dyskusji teologicznej z ludźmi nie uznającymi Jezusa za Syna Bożego oraz w okresie rozwijającej się dynamicznie na obszarze Cesarstwa Wschodniego religii islamskiej.
W Europie Zachodniej interpretacja taka również była znana, głównie za sprawą Ambrożego z Mediolanu (IV wiek) i Hilarego z Poitiers (IV wiek). Według Ambrożego, Piotr posiadał pierwszeństwo „wyznania (…) nie godności, (…) wiary, a nie porządku”. Takie rozumienie 18 wersetu było znane i popularne jeszcze w średniowiecznej Europie i wtedy nie posiadało wydźwięku antypapieskiego. Dopiero w czasach reformacji postawiono tę interpretację w opozycji do roszczeń biskupa Rzymu.
Kolejnym typem interpretacji była interpretacja chrystologiczna, która dominowała w Europie w okresie średniowiecza. Jej głównym przedstawicielem był Augustyn z Hippony (IV/V wiek). Według niego to nie Piotr, ale Chrystus jest skałą, a sam Piotr — a wraz nim cały kościół — jest zbudowany tylko i wyłącznie na Chrystusie. A pisma innych średniowiecznych teologów pokazują, że większość z nich nie próbowała nawet odnosić wypowiedzi Jezusa do prymatu papieża. Zaznaczyć przy tym należy, iż Augustyn popierał kościół rzymski z papieżem na czele i nie był przeciwny jego władzy.
Ostatnią z interpretacji jest tzw. interpretacja rzymska, według której Jezus właśnie Piotrowi — i tylko jemu — oraz wszystkim jego następcom, tj. biskupom Rzymu (zwanym od VI wieku papieżami), przekazał specjalny autorytet, władzę i godność. Pierwszym zachowanym dokumentem z taką interpretacją jest wypowiedź Stefana I, biskupa Rzumu (III wiek), w której powołując się na ów 18 werset z Ewangelii Mateusza twierdził, że jest następcą Piotra. Jednak interpretacja ta była w zasadzie „nieobecna” w komentarzach do tekstu Biblii, jeszcze w średniowieczu. Znajdujemy ją raczej w dokumentach kościoła rzymskiego, w których próbowano uzasadnić zwierzchnictwo papieża i jego władzę. Dopiero w okresie walki z protestantami (XVI–XVII wiek) interpretacja rzymska zaczęła dominować wśród katolickich teologów i komentatorów Pisma Świetego. Pierwszymi, którzy w ten sposób interpretowali 18 werset z Ewangelii Mateusza byli Tommaso de Vio (włoski kardynał, dominikanin, XVI wiek) oraz Roberto Francesco Bellarmino (włoski jezuita, XVII wiek).
Tak więc w kościele katolickim cztery wymienione wyżej interpretacje współistniały aż do połowy XVI wieku. Dopiero gwałtowny sprzeciw wobec protestantów zmienił ten stan rzeczy i z biegiem czasu pozostałe trzy interpretacje wśród teologów kościoła rzymskiego odeszły całkowicie w zapomnienie.
Po tym krótkim wstępie historycznym wróćmy do tekstu Biblii i przyjrzyjmy się dokładniej wersetowi, którego różne interpretacje wywoływały przez wieki tyle kontrowersji i sporów. Przeczytajmy go więc raz jeszcze:
(Mt 16:18) Ja ci też mówię, że ty jesteś Piotr [gr. petros], a na tej skale [gr. te petra] zbuduję mój kościół, a bramy piekła go nie przemogą.
Po pierwsze „Piotr”, w oryginale greckim Ewangelii, to słowo petros, natomiast „skała” — petra. Petros jest rodzaju męskiego, zaś petra — żeńskiego. Ponadto petra jest poprzedzona rodzajnikiem określonym te, również w rodzaju żeńskim. Dlatego też, z punktu widzenia samej gramatyki, Jezus mówiąc o „tej skale” nie mówił o Piotrze. Ponadto w pierwszej części zdania zwrócił się on bezpośrednio do Piotra („ty jesteś”), a w drugiej — nie (nie powiedział przecież: „na tobie…”). A czy w Biblii znajdziemy podobnie skonstruowane wypowiedzi Jezusa? Oczywiście, że tak — na przykład w Ewangelii według Jana (wyróżnienia w cytowanych wersetach moje):
(J 2:13–21) 13 A ponieważ zbliżała się Pascha żydowska, Jezus poszedł do Jerozolimy. 14 I zastał w świątyni sprzedających woły, owce i gołębie oraz tych, którzy siedzieli i wymieniali pieniądze. 15 A zrobiwszy bicz z powrozków, wypędził wszystkich ze świątyni, także owce i woły, rozsypał pieniądze wymieniających i poprzewracał stoły. (…) 18 Wtedy Żydzi zapytali: Jaki nam znak pokażesz, skoro to czynisz? 19 Odpowiedział im Jezus: Zburzcie tę świątynię [gr. ton naon], a w trzy dni ją wzniosę. 20 Wtedy Żydzi powiedzieli: Czterdzieści sześć lat budowano tę świątynię, a ty ją w trzy dni wzniesiesz? 21 Ale on mówił o świątyni swego ciała.
(J 6:26–58) 26 Jezus im odpowiedział: Zaprawdę, zaprawdę powiadam wam: Szukacie mnie nie dlatego, że widzieliście cuda, ale dlatego, że jedliście chleb i nasyciliście się. (…) 30 Powiedzieli mu więc: Jaki znak czynisz, abyśmy widzieli i wierzyli tobie? (…) 31 Nasi ojcowie jedli mannę na pustyni, jak jest napisane: Chleb z nieba dał im do jedzenia. 32 Wtedy Jezus im odpowiedział: Zaprawdę, zaprawdę powiadam wam: Nie Mojżesz dał wam chleb z nieba, ale mój Ojciec daje wam prawdziwy chleb z nieba. (…) 47 Zaprawdę, zaprawdę powiadam wam: Kto wierzy we mnie, ma życie wieczne. 48 Ja jestem tym chlebem życia. 49 Wasi ojcowie jedli mannę na pustyni, a poumierali. 50 To jest ten chleb, który zstępuje z nieba, aby ten, kto go je, nie umarł. (…) 58 To jest ten chleb, który zstąpił z nieba. Nie jak wasi ojcowie jedli mannę, a pomarli. Kto je ten chleb [gr. ton arton], będzie żył na wieki.
W obu przypadkach Jezus nawiązując bezpośrednio do okoliczności i wypowiedzi swoich rozmówców nagle przenosi dyskusję na zupełnie inną płaszczyznę znaczeniową: z budynku świątyni — na swoje ciało oraz z chleba — na wiarę (więcej o tego rodzaju zabiegach językowych tutaj). W obu przypadkach ostatecznie mówi o sobie.
Ale i Mateusz opisuje pewną znamienną rozmowę Jezusa z uczniami, kilka wersetów wcześniej, w tym samym, 16 rozdziale, kiedy to Jezus użył dość oczywistej figury językowej:
(Mt 16:6–12) 6 I powiedział im Jezus: Uważajcie i strzeżcie się zakwasu faryzeuszy i saduceuszy. 7 A oni rozmawiali między sobą: Nie wzięliśmy chleba. 8 Gdy Jezus to zauważył, powiedział im: Ludzie małej wiary, czemu rozmawiacie między sobą o tym, że nie wzięliście chleba? (…) 11 Jak to jest, że nie rozumiecie, iż nie o chlebie wam powiedziałem, mówiąc, abyście się strzegli zakwasu faryzeuszy i saduceuszy? 12 Wtedy zrozumieli, że nie mówił, aby się strzegli zakwasu chlebowego, ale nauki faryzeuszy i saduceuszy.
Nie są to jedyne przypadki, kiedy ludzie nie rozumieli, o czym Jezus mówił. Jan w swojej Ewangelii wielokrotnie to zaznacza, np. tutaj:
(J 16:18) Dlatego [uczniowie – red.] mówili: Cóż znaczy to, co mówi: Krótki czas? Nie rozumiemy, co mówi.
(J 8:23–28) 23 I powiedział do nich: Wy jesteście z niskości, a ja jestem z wysoka. Wy jesteście z tego świata, ja zaś nie jestem z tego świata. 24 Dlatego wam powiedziałem, że umrzecie w swoich grzechach. Bo jeśli nie uwierzycie, że ja jestem, umrzecie w swoich grzechach. 25 Wtedy zapytali go: Kim ty jesteś? I odpowiedział im Jezus: Tym, kim wam od początku mówię. 26 Wiele mam o was do powiedzenia i do sądzenia. Ale ten, który mnie posłał, jest prawdziwy, a ja mówię na świecie to, co od niego słyszałem. 27 Nie zrozumieli jednak, że mówił im o Ojcu. 28 Dlatego Jezus powiedział do nich: Gdy wywyższycie Syna Człowieczego, wtedy poznacie, że ja jestem, a nie czynię nic sam od siebie, ale mówię to, czego mnie nauczył mój Ojciec.
Wróćmy jednak do 18 wersetu z 16 rozdziału Mateusza. Imię Petros (polskie Piotr) oznacza „kamień”, „kawałek skały” lub „głaz”. Poza tym trzeba zaznaczyć, że Jezus znacznie wcześniej nadał Szymonowi nowe imię — Kefas (gr. Petros). Pisze o tym Jan, równocześnie wyjaśniając jego znaczenie:*
(J 1:42) I przyprowadził go do Jezusa. A Jezus spojrzał na niego i powiedział: Ty jesteś Szymon, syn Jonasza. Ty będziesz nazwany Kefas [gr. kefas] — co się tłumaczy: Piotr [gr. petros].
(John 1:42 KJV 1900) And he brought him to Jesus. And when Jesus beheld him, he said, Thou art Simon the son of Jona: thou shalt be called Cephas, which is by interpretation, A stone.
Niestety redaktorzy Uwspółcześnionej Biblii Gdańskiej w tym wypadku nie podali tłumaczenia, a jedynie transkrypcję… Słowo kefas jest grecką wersją aramejskiego słowa kefa, które zazwyczaj było używane na określenie kamienia. Jak podają językoznawcy, czasami słowo kefa oznaczało również skałę, jednak jego zakres semantyczny „ciążył” w stronę luźnej skały, a więc głazu czy kamienia.
W Starym Testamencie natrafiamy na podobne słowo, mianowicie kef, ale tylko dwa razy. Jest ono prawdopodobnie zapożyczeniem właśnie z aramejskiego kefa, ale jest użyte tylko w liczbie mnogiej i nie oznacza ani razu litej, twardej, niewzruszonej skały, a skalisty teren, gdzie pomiędzy głazami i rozpadlinami można się ukryć.
(Hi 30:6) Tak że musieli mieszkać w rozpadlinach dolin, w jaskiniach podziemnych i skałach [heb. wechefim].
(Jr 4:29) Przed wrzawą jeźdźców i łuczników ucieknie całe miasto; wejdą w gęstwiny i wstąpią na skały [heb. uwakkefim]. (…)
Natomiast słowo petra jest określeniem dużej skały, masywu skalnego (ang. bedrock), który jest niewzruszoną, litą podstawą skalną (np. do postawienia na niej budynku). W języku polskim oddaje się czasem takie znaczenie słowem „opoka”. Dokładnie w takim znaczeniu znajdujemy słowo petra w 7 rozdziale Ewangelii według Mateusza:
(Mt 7:24–25) 24 Każdego więc, kto słucha tych moich słów i wypełnia je, przyrównam do człowieka mądrego, który zbudował swój dom na skale [gr. ten petran]. 25 I spadł deszcz, przyszła powódź, zerwały się wichry i uderzyły w ten dom, ale się nie zawalił, bo był założony na skale [gr. ten petran].
Zatem Petros i petra to dwa różne słowa, które oznaczają dwie różne rzeczy. O ile petros „pochodzi” od petra, tak jak kamień/głaz jest fragmentem skały, to w żadnej mierze nie są one synonimami. A więc zacytowany na początku artykułu przekład 18 wersetu z Ewangelii Mateusza w Biblii Tysiąclecia („…Ty jesteś Piotr czyli Opoka i na tej opoce…”) jest niepoprawne, a dodane przez tłumaczy wyjaśnienie wprowadza czytelnika w błąd sugerując, że w oryginale są użyte słowa o identycznym znaczeniu.
Na koniec dodajmy, że w wielu komentarzach do tego wersetu można przeczytać, iż Jezus mówił do uczniów w języku aramejskim, a w tym języku to samo słowo — kefa — oznacza i skałę, i kamień, więc Jezus użył go dwa razy, czyli ostatecznie Piotr to skała. Argument ten jest tak naprawdę bezpodstawny. Przede wszystkim dlatego, że nie wiemy czy Jezus mówił do uczniów po aramejsku. To, że użył aramejskiego bar, zamiast hebrajskiego ben zwracając się do Piotra (gr. simon bar iona — Szymonie synu Jonasza), nie musi oznaczać, że reszta zdania została wypowiedziana po aramejsku. Po drugie dlatego, że jak wskazują językoznawcy, nawet gdyby zdanie to zostało wypowiedziane w języku aramejskim, nie musiałoby w nim paść dwa razy słowo kefa. I wreszcie po trzecie, tekst Ewangelii mamy w języku greckim, a właśnie ten tekst jest uznawany powszechnie za natchniony, a niejakiś domniemany tekst aramejski. Najwidoczniej Mateusz (i Duch Święty) miał jakiś ważny powód, dla którego użył w tym wersecie dwóch różnych słów: petros oraz petra.
* W innych polskich przekładach mamy:
Biblia Jakuba Wujka: ty będziesz zwan Cephas, (co się wykłada, Opoka)
Biblia Poznańska: ty będziesz zwał się Kefas, to znaczy opoka
Biblia Paulistów: Odtąd będziesz nosił imię Kefa, to znaczy Piotr
Biblia Ekumeniczna: ty będziesz się nazywał Kefas – to znaczy Piotr
Biblia Brzeska: ty będziesz zwan Kefas, co się znaczy Kamień
Biblia Gdańska: ty będziesz nazwany Kiefas, co się wykłada Piotr
Biblia Warszawska: ty będziesz nazwany Kefas (to znaczy: Piotr)
Przekład Literacki EIB: ty będziesz nazywał się Kamień (to znaczy: Piotr)
Jak widać tylko Biblia Brzeska i przekład Ewangelicznego Instytutu Biblijnego wyjaśnia (dodajmy: poprawnie) co znaczy imię (słowo) Kefas.
część druga tutaj
- Ilustracja pochodzi z: The Pictorial Bible being the Old and New Testaments according to the Authorized version illustrated with steel engravings and many hundred wood-cuts representing landscape scenes, and subjects of natural history, costume and antiquities, with original notes explanatory of passages connected with the history, geography, natural history, literature and antiquities of the Sacred Scriptures by John Kitto. A New Edition, London etc.: W. and R. Chambers
- Wszystkie cytaty (chyba, że zaznaczono inaczej) pochodzą z tzw. Uwspółcześnionej Biblii Gdańskiej (2017). Pismo Święte. Stary i Nowy Testament, pilnie i wiernie przetłumaczone w 1632 roku z języka greckiego i hebrajskiego na język polski z uwspółcześnioną gramatyką i uaktualnionym słownictwem. Toruń: Fundacja Wrota Nadziei.
- Cytaty oznaczone (BT) pochodzą z Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych. Biblia Tysiąclecia. (1999/2005). Wyd. 5. (wersja elektroniczna tekstu z 2005 r.). Wydawnictwo Pallottinum.
- Cytaty oznaczone (KJV 1900) pochodzą z The Holy Bible: King James Version. (2009). (Electronic Edition of the 1900 Authorized Version). Bellingham, WA: Logos Research Systems, Inc.
- Ewentualne odstępstwa od opublikowanego w UBG, BT i KJV tekstu są niezamierzone i są jedynie wynikiem pomyłek podczas kopiowania lub redakcji tekstu w wersji elektronicznej.