Artykuł w serii: Pytania i odpowiedzi – pytanie 3.
Pierwszą część rozważań (tutaj) nad dwoma spornymi wersetami w Biblii zakończyliśmy cytatem, którego ostatnie zdanie brzmiało:
Pierwszy List Jana 5:7, będąc Pismem Świętym, powinien pozostać nietknięty w wersjach, w których się znajduje, chociaż nie jest częścią greckiego Nowego Testamentu (Ante-Nicene Fathers, tom 3)
Czy rzeczywiście Comma Johanneum nie jest częścią Nowego Testamentu? Odpowiedź znajdziemy przyglądając się dokładniej gramatyce tego fragmentu z Pierwszego Listu Jana. W tzw. tekście krytycznym, w przekładzie Biblii Tysiąclecia, mamy:
(1 J 5:6–8 BT) 6 Jezus Chrystus jest Tym, który przyszedł przez wodę i krew, i Ducha, nie tylko w wodzie, lecz w wodzie i we krwi. Duch [gr. pneuma, rodzaj nijaki] daje świadectwo [gr. martyrun, rodz. nijaki], bo Duch jest prawdą. 7 Trzej [gr. treis, rodzaj męski] bowiem [tutaj pominięty w tłumaczeniu rodzajnik określony w liczbie mnogiej i rodz. męskim: hoi] dają świadectwo [gr. martyruntes, rodz. męski]: 8 Duch [gr. pneuma, rodz. nijaki], woda [gr. hydor, rodz. nijaki] i krew [gr. haima, rodz. nijaki], a ci trzej [gr. treis, rodz. męski] w jedno się łączą.
Przypomnijmy, że jedną z najważniejszych zasad gramatyki greckiej jest zgodność rodzajów gramatycznych w związkach wyrazowych; jest ona zachowana prawie zawsze. Jak zapewne zauważyłeś, liczebnik „trzej” i pominięty w przekładzie rodzajnik określony w rodzaju męskim odnoszą się do trzech rzeczowników w rodzaju nijakim: duch, woda, krew. Poza tym, dlaczego w wersecie 6 czasownik (dokładniej: imiesłów czynny) „daje świadectwo” dotyczący słowa Duch (w rodzaju nijakim) jest w rodzaju nijakim, a wersecie 7 — ponownie odnosząc się do słów w rodzaju nijakim — jest w rodzaju męskim (podobnie, jak „trzej”)?
Natomiast w tekście dłuższym (Textus Receptus, w przekładzie UBG) czytamy:
(1 J 5:6–8 UBG) 6 To jest ten, który przyszedł przez wodę i krew, Jezus Chrystus, nie tylko w wodzie, ale w wodzie i we krwi; a Duch [gr. pneuma, rodzaj nijaki] jest tym, który świadczy [gr. martyrun, rodz. nijaki], bo Duch jest prawdą. 7 Trzej [gr. treis, rodz. męski] bowiem świadczą w niebie: Ojciec [gr. pater, rodzaj męski], Słowo [gr. logos, rodz. męski] i Duch [gr. pneuma, rodz. nijaki] Święty, a ci trzej [gr. treis, rodz. męski] jedno są. 8 A trzej [gr. treis, rodzaj męski] świadczą [gr. martyruntes, rodz. męski] na ziemi: Duch [gr. pneuma, rodz. nijaki], woda [gr. hydor, rodz. nijaki] i krew [gr. haima, rodz. nijaki], a ci trzej [gr. treis, rodz. męski] są zgodni.
Liczebnik „trzej” w rodzaju męskim w wersecie 7, doskonale pasuje do rzeczowników Ojciec, Słowo i Duch, które łącznie — pomimo jednego z nich w rodzaju nijakim — tworzą grupę gramatycznie męską. Dlaczego jednak w wersecie 8 w dalszym ciągu rodzaje się nie zgadzają? Prawdopodobnie dlatego, że występuje tu zjawisko gramatyczne zwane „przyciąganiem” (ang. attraction). W skrócie, polega ono na tym, że pewne słowa w zdaniu złożonym (najczęściej zaimki) zachowują przypadek, liczbę lub rodzaj poprzedzających je rzeczowników, a nie tych, do których ściśle się odnoszą. Tak więc wyrażenie „trzej świadczą” posiada rodzaj męski od grupy Ojciec-Słowo-Duch, która jest centrum zacytowanych wersetów. Dodatkowo poświadczają to ostatnie słowa wersetu 8 — dokładna analiza składni pozwala na stwierdzenie, że „ci trzej” (duch, woda, krew) „są zgodni” nie ze sobą, ale z tym „jednym” (Ojciec-Słowo-Duch), o którym mowa werset wcześniej. Przekład UBG jest tu nieprecyzyjny, w King James Bible czytamy:
(1 J 5:7–8 KJV 1900) 7 For there are three that bear record in heaven, the Father, the Word, and the Holy Ghost: and these three are one [gr. hen]. 8 And there are three that bear witness in earth, the spirit, and the water, and the blood: and these three agree in one [gr. eis to hen].
Rodzajnik określony to przy słowie hen („jeden”) w wersecie 8, wskazuje na konkretnego „jednego”, który był już wcześniej wymieniony, a mianowicie w wersecie 7.
Gdy więc usuniemy z tego fragmentu Comma Johanneum, gramatyka staje się niezrozumiała (i błędna), zaś logika wywodu traci sens.
Zajrzyjmy teraz do greckiego tekstu Listu do Tymoteusza i spójrzmy na gramatykę – najpierw według tekstu krytycznego:
(1 Tm 3:16 BT) A bez wątpienia wielka [gr. mega, rodzaj nijaki] jest tajemnica [gr. mysterion, rodz. nijaki] pobożności. Ten [gr. hos, rodz. męski. liczba poj.], który objawił się w ciele, (…)
W greckim tekście krytycznym zaimka hos nie można odnieść do żadnego z poprzedzających go rzeczowników. Jest on w rodzaju męskim, zaś poprzedzające go przymiotnik i rzeczownik (mega mysterion) są w rodzaju nijakim. Gdyby cofnąć się w tekście nieco bardziej w poszukiwaniu właściwego poprzednika, to w wcześniejych wersetach odnajdziemy cztery rzeczowniki w rodzaju męskim: „filar” (gr. stylos) i „dom” (gr. oikos) w wersecie 15; i jeszcze wcześniej: „domy”, „mężowie” (gr. aner) i „diakoni” (gr. diakonos) w wersecie 12. Niestety zaimek hos nie może wskazywać na „filar”, bo żaden „filar” nie objawił się w ciele, podobnie „dom”. Nie może też wskazywać na „mężów” lub „diakonów” — ci co prawda „objawili się” w ciele, ale są to rzeczowniki w liczbie mnogiej. Dlatego też w łacińskiej Wulgacie Klementyńskiej zmieniono rodzaj gramatyczny problematycznego zaimka na nijaki (quod), aby ten wskazywał na tajemnicę (łac. sacramentum), która również w języku łacińskim jest rodzaju nijakiego (w Nowej Wulgacie z 1986 roku wrócono do rodzaju męskiego — łac. qui — oraz zrezygnowano ze słowa sacramentum na rzecz transliteracji z greki, czytamy więc: …magnum est pietatis mysterium: Qui manifestatus…; przy czym warto wspomnieć, że łac. mysterium jest również rodzaju nijakiego). Podobny zabieg znajdziemy w Biblii Lutra z 1534 roku (…gros ist das Gottselig geheimnis / welchs ist offenbaret im fleisch…) oraz w Biblii Jakuba Wujka („…wielka jest tajemnica pobożności, która jest oznajmiona w ciele…”).
Natomiast w wersji Textus Receptus — która zawiera słowo „Bóg”, a nie zaimek „ten” — nie ma problemów; zdanie jest gramatycznie poprawne i jasne:
(1 Tm 3:16 UBG) A bez wątpienia wielka jest tajemnica pobożności: Bóg [gr. theos] objawiony został w ciele, (…)
Jak zatem powinny brzmieć wersety 1 Tm 3:16 oraz 1 J 5:6–8? Naszym zdaniem dokładnie tak, jak mamy to zapisane w Textus Receptus Scrivenera, King James Bible, Biblii Brzeskiej czy Biblii Gdańskiej.
Na zakończenie kilka słów o tzw. krytyce tekstu biblijnego. Czym w ogóle jest ta „krytyka”, bo przecież nie chodzi o to, że ktoś krytykuje Biblię…? Otóż krytyk tekstu biblijnego, na podstawie różniących się między sobą manuskryptów, stara się ustalić, jak brzmiał tekst oryginalny. Swoją pracę opiera na założeniu, że żaden z zachowanych manuskryptów nie jest identyczny z oryginałem. Uważamy, że założenie takie jest nieuzasadnione. Poza tym, skoro na przykład Papirus P52 jest datowany na lata 100–125, to skąd wiadomo, że nie jest fragmentem oryginalnego rękopisu Jana, a papirus P77 (z połowy II wieku) — idealnie przepisanym fragmentem z rękopisu Mateusza? Czy któryś ze współczesnych biblistów widział oryginały i może to definitywnie rozstrzygnąć?
W jednym z podręczników omawiających nowoczesną krytykę tekstu biblijnego czytamy między innymi:
Krótko mówiąc, krytyka tekstowa jest nauką i sztuką, która ma na celu określenie najbardziej wiarygodnego brzmienia tekstu. Jest to nauka, ponieważ określone zasady regulują ocenę różnych rodzajów błędów kopisty i odczytów, ale jest to również sztuka, ponieważ zasady te nie mogą być sztywno stosowane w każdej sytuacji. (…) Nie jest to łatwe zadanie, ponieważ na krytykę tekstu wpływają również kwestie wyższej wagi, na przykład: jak i kiedy tekst osiągnął swoją ostateczną formę. (A student’s Guide to…; tłumaczenie z ang. moje)
Spójrzmy zatem jakie to zasady przyjęto do rekonstrukcji „oryginalnego” brzmienia tekstu biblijnego:
- Preferowana jest wersja tekstu z najstarszych manuskryptów.
- Preferowana jest wersja tekstu, która występuje w wielu manuskryptach.
- Preferowana jest wersja tekstu, która występuje równocześnie w różnych „tradycjach” tekstowych, np. i w aleksandryjskiej, i w bizantyjskiej.
- Preferowana jest wersja krótsza tekstu.
- Preferowana jest wersja „trudniejsza” tekstu.
- Preferowana jest wersja tekstu, która najlepiej „pasuje do autora”.
Owe reguły David Alan Black podsumowuje w ten sposób (wyróżnienie moje):
Oczywiście należy zachować najwyższą ostrożność w stosowaniu tych zasad. Są one raczej wnioskami niż regułami aksjomatycznymi. W rzeczywistości nierzadko zdarza się, że dwie lub więcej zasad jest ze sobą sprzecznych. Dlatego też żadna z nich nie może być stosowana w sposób mechaniczny lub bezmyślny. Jeśli ostatecznie nadal nie jesteś zdecydowany, powinieneś zwrócić szczególną uwagę na dowody zewnętrzne, ponieważ są one mniej subiektywne i bardziej wiarygodne.
Ostatecznie więc to krytyk tekstu decyduje, który wariant jest poprawny, a który błędny, czyli… według własnego uznania decyduje, co Bóg powiedział, a czego nie powiedział (!). Gdyby tego jeszcze było mało, bibliści zaangażowani w krytykę tekstu nie zgadzają się ze sobą (27 wydanie NT Nestle-Alanda wylicza około 250 miejsc, w których ich tekst nie zgadza się z innymi wersjami tekstu krytycznego „wyprodukowanymi” przez innych „badaczy”), a i sami — oczywiście z uwagi na „nowe odkrycia” — zmieniają często zdanie (wydanie 28 NT Nestle-Alanda wymienia 34 zmiany względem wydania 27). Nadto, jak się okazuje, reguły 4 i 5 rzeczywiście są stosowane do tekstu NT, ale do tekstu ST krytycy nader często stosują reguły dokładnie odwrotne — biorą tekst dłuższy (np. z Septuaginty, skrót: LXX) i bardziej zrozumiały, włączając do wersetów notatki i uwagi sporządzone na marginesach manuskryptów. Oto przykłady z polskiego „podwórka”:
Ten, hos, tj. który — według kryterium zewnętrznego więcej przemawia za aleksandryjską i zachodnią tradycją preferującą hos. Zaimek „który” czyni tekst trudniejszym (ponieważ zaimek względny nie posiada swojego podmiotu). (Literatura i uwagi…, przypis do 1 Tm 3:16)
LXX podaje cyfrę siedemdziesięciu pięciu osób. Wolno z tego wnioskować, że liczba siedemdziesiąt uchodziła za zaokrągloną. (Biblia Poznańska, przypis do Wj 1:5)
Warto wspomnieć, że w tzw. Biblii Poznańskiej Księga Estery zawiera sporo dodatkowych wersetów pochodzących z LXX, a część rozdziałów (3, 4, 5, 8 i 10) podana jest w dwóch wersjach, ponieważ LXX i hebrajski tekst masorecki zbyt różnią się od siebie i nie można ich w żaden sposób uzgodnić.
O ile więc sama idea posiadania wiernej oryginałowi kopii Pisma Świętego jest jak najbardziej słuszna, to już jej wprowadzenie w życie okazało się fatalne w skutkach. Badający tekst biblijny uczeni wykonali tytaniczną pracę porównując tysiące manuskryptów i odczytując rozpadające się w rękach stare zwoje. Tylko po co? Żeby poddawać w wątpliwość każdy akapit, każde słowo, każdą literę, a nawet kreskę w tekście biblijnym? Żeby przekonać chrześcijan, że przekłady Biblii, którymi od dziesięcioleci się posługują, zawierają błędy i nie są wiarygodne? Żeby siebie ustanowić najwyższymi autorytetami, zapewniając naiwnych, że nigdy nie dowiemy się jak brzmiały oryginalne, natchnione rękopisy ksiąg biblijnych, więc świat jest zdany tylko na ostateczną (i zmienną) opinię wykształconych profesorów? Współczesna krytyka tekstu to najgroźniejszy koń trojański, jaki bez mrugnięcia okiem zaakceptowało ewangeliczne chrześcijaństwo. Bo tak naprawdę pozbawia wierzących Słowa Bożego – Biblii, na której mogliby bez wątpliwości i bezwarunkowo oprzeć swoją wiarę i swoje życie. Krytyka tekstu biblijnego jest jak wąż, który swego czasu rzekł do Ewy: „Af ki amar elohim…?” — Czy Bóg rzeczywiście powiedział…? — Yea, hath God said…?
- Wszystkie cytaty (chyba, że zaznaczono inaczej) pochodzą z tzw. Uwspółcześnionej Biblii Gdańskiej (2017). Pismo Święte. Stary i Nowy Testament, pilnie i wiernie przetłumaczone w 1632 roku z języka greckiego i hebrajskiego na język polski z uwspółcześnioną gramatyką i uaktualnionym słownictwem. Toruń: Fundacja Wrota Nadziei.
- Cytaty oznaczone (BT) pochodzą z: Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych. Biblia Tysiąclecia. (1999/2005). Wyd. 5. (wersja elektroniczna tekstu z 2005 r.). Wydawnictwo Pallottinum.
- Cytaty oznaczone (KJV 1900) pochodzą z The Holy Bible: King James Version. (2009). (Electronic Edition of the 1900 Authorized Version). Bellingham, WA: Logos Research Systems, Inc.
- Ewentualne odstępstwa od opublikowanego w UBG, BT i KJV tekstu są niezamierzone i są jedynie wynikiem pomyłek podczas kopiowania lub redakcji tekstu w wersji elektronicznej.
Do poczytania
- Abramowiczówna, Z. (1962). Słownik grecko-polski. T. 3, Λ–Π. Warszawa: Państ. Wydaw. Naukowe.
- Aland, K., Aland, B., Karavidopoulos, J., Martini, C. M., & Metzger, B. M. (2012). Novum Testamentum Graece (28th Edition). Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft.
- Anderson, A., & Widder, W. (2018). Textual Criticism of the Bible (Revised Edition; D. Mangum, Ed.). Bellingham, WA: Lexham Press.
- Biblia Sacra juxta Vulgatam Clementinam. (Ed. electronica). (2005). Bellingham, WA: Logos Bible Software.
- Biblia Sacra Vulgata: Iuxta Vulgatem Versionem (electronic edition of the 3rd edition.). (1969). Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft.
- Black, D. A. (1994). New Testament textual criticism. A concise guide. Grand Rapids, Mich.: Baker Books.
- De Jonge, H. J. (1980). Erasmus and the Comma Johanneum. Ephemerides Theologicae Lovanienses, 56(4), 381-389.
- Giannakis, G. K., Bubeník, V. t., Crespo, E., Golston, C., Lianeri, A., Luraghi, S., & Matthaios, S. (Eds.). (2014). Encyclopedia of Ancient Greek language and linguistics. Leiden – Boston: Brill.
- Guilelmus Hartel (Wilhelm von Hartel). (1868). S. Thasci Caecili Cypriani opera omnia recensuit et commentario critico instruxit. Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum. Editum consilio et impensis Academiae Litterarum Caesareae Vindobonensis. Vindobonae (Wiedeń).
- McDonald, G. (2016). Erasmus and the Johannine Comma. The Bible Translator, 67(1), 42-55.
- Metzger, B. M. (1981). Manuscripts of the Greek Bible. An introduction to Greek palaeography. New York: Oxford University Press.
- Metzger, B. M., United Bible Societies. (1994). A textual commentary on the Greek New Testament, second edition a companion volume to the United Bible Societies’ Greek New Testament (4th rev. ed.). London; New York: United Bible Societies.
- Nova Vulgata Bibliorum Sacrorum Editio (Editio Typica Altera). (1986). Vatican City: Libreria Editrice Vaticana.
- Osborne, G., Philip W. Comfort. (2007). Cornerstone biblical commentary, Vol 13: John and 1, 2, and 3 John. Carol Stream, IL: Tyndale House Publishers.
- Roberts, A., Donaldson, J., & Coxe, A. C., eds. (1885). Latin Christianity: Its Founder, Tertullian. Buffalo, NY: Christian Literature Company.
- Roberts, A., Donaldson, J., & Coxe, A. C., eds. (1886). Fathers of the Third Century: Hippolytus, Cyprian, Novatian, Appendix. Buffalo, NY: Christian Literature Company.
- Robertson, A. T. (2006). A Grammar of the Greek New Testament in the Light of Historical Research. Logos Bible Software.
- Wegner, P. D. (2006). A student’s guide to textual criticism of the Bible: its history, methods & results. Downers Grove, IL: InterVarsity Press.
- Zaremba, P. (2020). Literatura i uwagi do wersetów Pisma Świętego w przekładzie EIB (wyd. 3). Poznań-Tarnobrzeg: Ewangeliczny Instytut Biblijny; Liga Biblijna w Polsce.