Rekonstrukcja wydarzeń, które miały miejsce w dniach poprzedzających śmierć Pana Jezusa Chrystusa na krzyżu jest niezwykle trudna. Sama kolejność zdarzeń nie sprawia większych problemów, chociaż wiele osób — czytając i porównując tekst wszystkich czterech Ewangelii — nie potrafi ich ułożyć chronologicznie, a niektórzy nawet probują wskazywać sprzeczności w relacjach ewangelistów i odrzucają zupełnie ich wiarygodność. Natomiast umieszczenie tychże wydarzeń w kolejnych dniach tygodnia w relacji do Paschy Żydowskiej sprawia poważne problemy i do tej pory nie ma w tej kwestii zgodności wśród komentatorów, historyków i archeologów. Niektóre z tych problemów oraz propozycje ich rozwiązania opiszemy w dalszej części artykułu.
Zacznijmy jednak od przedstawienia chronologii, która naszym zdaniem najbardziej odpowiada opisanej w Ewangeliach kolejności wydarzeń, a która ma ponadto dość solidne oparcie w Księdze Daniela, w zachowanych zapiskach starożytnych historyków oraz w obliczeniach astronomicznych. Historię rozpocznijmy w 11 rozdziale Ewangelii według świętego Jana:
(J 11:54) A Jezus już nie chodził jawnie wśród Żydów, ale odszedł stamtąd do krainy, która leży w pobliżu pustyni, do miasta zwanego Efraim, i tam mieszkał ze swoimi uczniami.
Dla porządku przypomnijmy jeszcze, że dzień (doba) według tradycyjnego kalendarza żydowskiego (tzn. według tekstu Biblii) rozpoczyna się wieczorem po zachodzie słońca, a więc w Izraelu około godziny 18, i trwa do kolejnego zachodu słońca (zob. Rdz 1:5). Daty podajemy według kalendarza gregoriańskiego i hebrajskiego (księżycowo-słonecznego).
• 29 marca 30 roku, piątek (według kalendarza hebrajskiego: 8 Nisan) — wieczorem, tuż przed rozpoczęciem szabatu, Jezus przybywa do Betanii:
(J 12:1) Na sześć dni przed Paschą Jezus przyszedł do Betanii, gdzie był Łazarz, który umarł, a którego wskrzesił z martwych.
Betania była miejscowością położoną na wschodnim zboczu Góry Oliwnej, około 3 km na wschód od Jerozolimy. Efraim (hebr. Ofra/Efron) to prawdopodobnie miasto w ziemi Beniamina, w prostej linii około 20 km na północ od Jerozolimy. Jeżeli tego dnia (w piątek) rano Jezus wyruszył z Efraim w ziemi Benjamina i jechał przez Jerycho, to miał do pokonania około 5o km. Jeśli natomiast wyruszył z Jerycha, to miał do przebycia około 18 km. Znacznie krótsza, bezpośrednia droga z Efraim do Betanii raczej nie wchodzi w tym wypadku w grę, bo Jezus musiałby przejść po drodze przez Jerozolimę (aczkolwiek nie ma pewności, że Efraim z J 11:54 to miejscowość w ziemi pokolenia Benjamina).
• tego samego dnia późnym wieczorem (według rachuby hebrajskiej był to już szabat, 9 Nisan) — w domu Łazarza, Marii i Marty odbywa się wieczerza, podczas której Maria namaszcza Jezusa olejkiem nardowym (było go około 340–500 gramów):
(J 12:2–3) 2 Tam przygotowali mu wieczerzę, a Marta usługiwała. Łazarz zaś był jednym z tych, którzy razem z nim siedzieli przy stole. 3 Wówczas Maria, wziąwszy funt bardzo drogiej maści nardowej, namaściła nogi Jezusa i wytarła je swoimi włosami, a dom napełnił się wonią tej maści.
Olejek nardowy otrzymuje się z rośliny o nazwie nardostachys wielkokwiatowy (łac. Nardostachys jatamansi auct. / Nardostachys grandiflora), która aktualnie występuje na terenach skalistych i górskich łąkach we wschodnich Himalajach. Greckie słowo myron, przetłumaczone tutaj na „maść” — ale tylko w Ewangelii Jana (zob. też J 11:2 i 12:5) — w pozostałych 11 miejscach, w podobnym kontekście, zostało przełożone w UBG na „olejek”.
• 30 marca, sobota (hebr. 9 Nisan, szabat) — po okolicy rozchodzą się wieści, że Jezus przybył na święto do Jerozolimy; wielu Żydów (część z nich zapewne również przyszła do stolicy na Paschę) udaje się do Betanii, aby skorzystać z okazji i osobiście zobaczyć Jezusa oraz wskrzeszonego z martwych Łazarza:
(J 12:9) Wtedy wielu Żydów dowiedziało się, że tam jest; i przyszli nie tylko z powodu Jezusa, ale także, by zobaczyć Łazarza, którego wskrzesił z martwych.
• w tym samym czasie kapłani orientują się co się dzieje i postanawiają zabić Łazarza:
(J 12:10–11) 10 I naradzali się naczelni kapłani nad tym, żeby zabić również Łazarza; 11 Gdyż z jego powodu wielu spośród Żydów odstąpiło i uwierzyło w Jezusa.
• 31 marca, niedziela (hebr. 10 Nisan) — Jezus z uczniami wyrusza do Jerozolimy, po drodze wysyła uczniów do Betfage, aby przyprowadzili oślątko, na którym następnie wjeżdża do miasta otoczony tłumem wykrzykującym: „Wybaw teraz, nie zwlekaj!” oraz wersety z Psalmu 118 (więcej o słowie Hosanna tutaj):
(Mk 11:2–10) 2 I [Jezus — red.] powiedział im: Idźcie do wsi, która jest przed wami, a zaraz po wejściu do niej znajdziecie uwiązane oślątko, na którym nie siedział jeszcze nikt z ludzi. Odwiążcie je i przyprowadźcie. (…) 7 Przyprowadzili więc oślątko do Jezusa i włożyli na nie swoje szaty, a on wsiadł na nie. 8 Wielu zaś słało na drodze swoje szaty, a inni obcinali gałązki z drzew i kładli na drodze. 9 A ci, którzy szli przed nim i którzy podążali za nim, wołali: Hosanna! Błogosławiony, który przychodzi w imieniu Pana! 10 Błogosławione królestwo naszego ojca Dawida, które przychodzi w imieniu Pana! Hosanna na wysokościach!
(J 12:12–13) 12 Nazajutrz mnóstwo ludzi, którzy przyszli na święto, usłyszawszy, że Jezus idzie do Jerozolimy; 13 Nabrało gałązek palmowych, wyszło mu naprzeciw i wołało: Hosanna! Błogosławiony, który przychodzi w imieniu Pana, król Izraela!
Betfage to wioska na przedmieściach Jerozolimy; można powiedzieć, że była ona traktowana jak dzielnica miasta. Przypomnijmy przy okazji, że na cztery dni przed Paschą, czyli 10 Nisan, zgodnie z nakazem Boga, wybierano baranka paschalnego:
(Wj 12:3–6) 3 (…) Dziesiątego dnia tego miesiąca każdy weźmie sobie baranka dla rodziny, jednego baranka dla domu. (…) 5 Wasz baranek ma być bez skazy, (…) 6 Będziecie go strzegli aż do czternastego dnia tego miesiąca, a wtedy całe zgromadzenie Izraela zabije go pod wieczór.
• po dotarciu do miasta Jezus udaje się do świątyni, a wieczorem wraca z uczniami do Betanii:
(Mk 11:11) I wjechał Jezus do Jerozolimy i wszedł do świątyni, a gdy obejrzał wszystko i nadszedł już wieczór, wyszedł z dwunastoma do Betanii.
• 1 kwietnia, poniedziałek (hebr. 11 Nisan) — Jezus z uczniami udaje się do świątyni, po drodze przeklina drzewo figowe:
(Mk 11:12–15) 12 A nazajutrz, gdy wyszli z Betanii, poczuł głód. 13 I widząc z daleka drzewo figowe pokryte liśćmi, podszedł, by zobaczyć, czy może czegoś na nim nie znajdzie. Lecz gdy się do niego zbliżył, nie znalazł nic oprócz liści, bo nie był to czas na figi. 14 Wtedy Jezus powiedział do niego: Niech już nikt nigdy nie je z ciebie owocu. A słyszeli to jego uczniowie. 15 I przyszli do Jerozolimy. (…)
• tego samego dnia Jezus „robi porządek” w świątyni, a wieczorem opuszcza Jerozolimę i wraca do Betanii:
(Mk 11:15–19) 15 (…) A gdy Jezus wszedł do świątyni, zaczął wyganiać sprzedających i kupujących w świątyni oraz poprzewracał stoły wymieniających pieniądze i stołki sprzedających gołębie. 16 Nie pozwolił też, żeby ktoś jakiekolwiek naczynie przeniósł przez świątynię. 17 I nauczał ich, mówiąc: Czyż nie jest napisane: Mój dom będzie nazwany domem modlitwy dla wszystkich narodów? Lecz wy zrobiliście z niego jaskinię zbójców. (…) 19 A gdy nastał wieczór, wyszedł z miasta.
• 2 kwietnia, wtorek (hebr. 12 Nisan) — Jezus z uczniami wraca do Jerozolimy, po drodze mijają uschnięte drzewo figowe:
(Mk 11:20–27) 20 A rano, przechodząc, zobaczyli, że drzewo figowe uschło od korzeni. (…) 27 I znowu przyszli do Jerozolimy. (…)
• tego samego dnia, w świątyni, Jezus dyskutuje kolejno z kapłanami i uczonymi w Piśmie, faryzeuszami i herodianami, a także z saduceuszami:
(Mk 11:27–28) 27 I znowu przyszli do Jerozolimy. A gdy się przechadzał po świątyni, podeszli do niego naczelni kapłani, uczeni w Piśmie i starsi; 28 I zapytali: Jakim prawem to czynisz? I kto dał ci władzę, żeby to czynić?
(Mk 12:13) Potem posłali do niego niektórych z faryzeuszy i herodianów, aby go pochwycili w mowie.
(Mk 12:18) Potem przyszli do niego saduceusze, którzy mówią, że nie ma zmartwychwstania, i pytali go:
i naucza w świątyni przemawiając tłumu:
(Mk 12:35–37) 35 Nauczając w świątyni, Jezus zapytał: Jak to jest, że uczeni w Piśmie mówią, (…) 37 (…) A wielki tłum chętnie go słuchał.
(Łk 20:45–47) 45 A gdy wszyscy ludzie słuchali, powiedział do swoich uczniów: 46 Strzeżcie się uczonych w Piśmie, którzy lubią chodzić w długich szatach, kochają pozdrowienia na rynkach, pierwsze krzesła w synagogach i pierwsze miejsca na ucztach. 47 Pożerają oni domy wdów i dla pozoru odprawiają długie modlitwy. Ci otrzymają surowszy wyrok.
zapowiadając między innymi zburzenie świątyni i wydarzenia czasów ostatecznych:
(Łk 21:5–6) 5 A gdy niektórzy mówili o świątyni, że jest ozdobiona pięknymi kamieniami i darami, powiedział: 6 Przyjdą dni, w których z tego, co widzicie, nie zostanie kamień na kamieniu, (…)
• tego samego dnia (wtorek) wieczorem, Jezus wraca na Górę Oliwną, gdzie uczniowie pytają go na osobności o szczegóły końca świata:
(Mk 13:3–4) 3 A gdy [Jezus — red.] siedział na Górze Oliwnej, naprzeciwko świątyni, Piotr, Jakub, Jan i Andrzej pytali go na osobności: 4 Powiedz nam, kiedy się to stanie i jaki będzie znak, gdy to wszystko będzie się spełniać?
Zwracamy uwagę, że dwie powyższe mowy o czasach ostatecznych (w relacjach Łukasza 21:5–36 oraz Marka 13:1–37 i Mateusza 24:1–25:46) nie są tymi samymi mowami — pomimo wielu podobieństw i wspólnego tematu, różnią się w kilku istotnych szczegółach; inne jest też miejsce ich wygłoszenia (więcej o tym tutaj).
• tego samego dnia, we wtorek późnym wieczorem (według rachuby hebrajskiej był to już kolejny dzień, czyli 13 Nisan) Jezus oznajmia uczniom:
(Mt 26:1–2) 1 A gdy Jezus dokończył tych wszystkich mów, powiedział do swoich uczniów: 2 Wiecie, że za dwa dni będzie Pascha, a Syn Człowieczy zostanie wydany na ukrzyżowanie.
• tego samego wieczora w Betanii, w domu Szymona trędowatego, Jezus uczestniczy w wieczerzy, podczas której jakaś nieznana z imienia kobieta namaszcza Go drogocennym olejkiem:
(Mt 26:6–7) 6 A gdy Jezus był w Betanii, w domu Szymona Trędowatego; 7 Przyszła do niego kobieta, która miała alabastrowe naczynie bardzo drogiego olejku, i wylała go na jego głowę, gdy siedział przy stole.
Zarówno czas wieczerzy, jak i detale przekazane przez Mateusza i Marka, wskazują, że było to inne wydarzenie, niż opisane w Ewangelii według Jana (patrz wyżej) z udziałem Marii (zachęcamy do uważnego przeczytania i porównania wszystkich trzech opisów — Mk 14:1–10, Mt 26:1–14 i J 12:1–9).
• 3 kwietnia, środa (hebr. 13 Nisan) — Judasz umawia się z naczelnymi kapłanami:
(Łk 22:3–6) 3 Wtedy szatan wszedł w Judasza, zwanego Iskariotą, który był z grona dwunastu. 4 Poszedł więc i umówił się z naczelnymi kapłanami i przełożonymi świątyni, jak ma im go wydać. 5 A oni ucieszyli się i umówili się z nim, że dadzą mu pieniądze. 6 On się zgodził i szukał sposobności, aby im go wydać z dala od tłumu.
• tego samego dnia — Jezus zleca dwóm uczniom przygotowanie Paschy:
(Łk 22:7–8) 7 I nadszedł dzień Przaśników, w którym należało zabić baranka paschalnego. 8 Wtedy posłał Piotra i Jana, mówiąc: Idźcie i przygotujcie nam Paschę, abyśmy mogli jeść.
W środę wieczorem zaczynał się 14 Nisan, a więc — zgodnie z kalendarzem świąt — dzień bezpośrednio poprzedzający Paschę; ponieważ Wieczerza Paschalna odbywała się pod koniec 14 Nisan (czyli w 30 roku było to w czwartek późnym wieczorem), a więc w zasadzie już 15 Nisan. Jednak Ostatnia Wieczeraz Jezusa z uczniami miała miejsce na początku 14 Nisan.
• tego samego dnia, w środę późnym wieczorem (według rachuby hebrajskiej był to już kolejny dzień, czyli 14 Nisan) — w Jerozolimie, Jezus razem z uczniami spożywa Wieczerzę Paschalną (artykuł dotyczący tradycyjnej żydowskiej Wieczerzy Paschalnej i tzw. Ostatniej Wieczerzy jest tutaj):
(Mt 26:19–20) 19 Uczniowie zrobili tak, jak im nakazał Jezus, i przygotowali Paschę. 20 Kiedy nastał wieczór, usiadł za stołem z dwunastoma.
• tego samego wieczoru (a w zasadzie już w nocy), podczas trwania wieczerzy, Judasz — ponaglony przez Jezusa — wychodzi, aby zdradzić miejsce pobytu Pana:
(J 13:26–30) 26 Jezus (…) umoczywszy kawałek chleba, dał Judaszowi Iskariocie (…) 27 (…) Jezus powiedział do niego: Co masz robić, rób szybko. (…) 30 Wtedy on wziął ten kawałek chleba i natychmiast wyszedł. A była noc.
• po wyjściu Judasza Jezus jeszcze długo rozmawia z uczniami (zob. rozdziały od 13 do 17 w Ewangelii według Jana), a po skończonej wieczerzy wszyscy wychodzą z miasta i udają się do ogrodu na Górze Oliwnej:
(J 13:31–18:1) 13:31 A gdy [Judasz — red.] wyszedł, Jezus powiedział: Teraz jest uwielbiony Syn Człowieczy i Bóg jest w nim uwielbiony. 32 A jeśli Bóg jest w nim uwielbiony, to go też Bóg uwielbi sam w sobie, i to wkrótce go uwielbi. 33 Dzieci, jeszcze krótko jestem z wami. (…) 17:26 Objawiłem im twoje imię i jeszcze objawię, aby miłość, którą mnie umiłowałeś, była w nich i ja w nich. 18:1 To powiedziawszy, Jezus wyszedł ze swoimi uczniami za potok Cedron, gdzie był ogród, do którego wszedł on i jego uczniowie.
(Mk 14:26–32) 26 A gdy zaśpiewali hymn, wyszli ku Górze Oliwnej. (…) 32 I przyszli na miejsce zwane Getsemani.
Miejsce w którym odbyła się Ostatnia Wieczerza nie jest znane. Według wczesnej tradycji chrześcijańskiej, „sala na piętrze” (zob. Mk 14:15) mieściła się w domu zbudowanym na południowym stoku zachodniego wzgórza Jerozolimy, nie jest to jednak jak dotąd potwierdzone.
„Hymn”, który śpiewali po Wieczerzy to tzw. Hallel, czyli Psalmy od 113 do 118.
Hebrajska nazwa potoku Cedron — qidron — płynącego w dolinie (o tej samej nazwie) pomiędzy Jerozolimą a Górą Oliwną, pochodzi od rdzenia qadar oznaczającego „być ciemnym/czarnym” oraz „opłakiwać (obchodzić żałobę)”.
Nazwa ogrodu Getsemani pochodzi najprawdopodobniej od hebr./aram. gat szemane, co znaczy „tłocznia oliwy”.
• tej samej nocy ze środy na czwartek (był to już 14 Nisan) — Judasz powraca z oddziałem żołnierzy oraz uzbrojonym tłumem na Górę Oliwną, chwytają Jezusa i prowadzą związanego do Annasza:
(J 18:2–13) 2 A Judasz, który go zdradził, znał to miejsce, bo Jezus często się tam zbierał ze swoimi uczniami. 3 Judasz więc, wziąwszy oddział żołnierzy i strażników od naczelnych kapłanów i faryzeuszy, przyszedł tam z latarniami, pochodniami i bronią. (…) 12 Wtedy oddział żołnierzy i dowódca oraz strażnicy żydowscy schwytali Jezusa, związali go; 13 I zaprowadzili go najpierw do Annasza, (…)
Annasz sprawował urząd najwyższego kapłana od roku 6 (z mianowania Publiusza Sulpicjusza Kwiryniusza, namiestnika Syrii, zob. Łk 2:2) do roku 15 (kiedy został zdjęty z urzędu przez Waleriusza Gratusa, prokuratora Judei). Pomimo oficjalnej utraty stanowiska, jeszcze przez wiele lat posiadał znaczącą pozycję (i władzę), tym bardziej, że jego pięciu synów (Eleazar, Jonatan, Teofil, Mattias i Anan) oraz jego zięć (Kajfasz) sprawowało po nim urząd najwyższego kapłana.
• tej samej nocy Annasz odsyła Jezusa do Kajfasza, gdzie byli zebrani również naczelni kapłani i Rada (Sanhedryn), którzy wspólnie orzekają, że Jezus jest bluźniercą i zasługuje na śmierć:
(J 18:24) (…) Annasz odesłał go związanego do Kajfasza, najwyższego kapłana.
(Mk 14:53–65) 53 Wtedy przyprowadzili Jezusa do najwyższego kapłana, gdzie zeszli się wszyscy naczelni kapłani, starsi i uczeni w Piśmie. (…) 64 Słyszeliście bluźnierstwo. Jak wam się zdaje? A oni wszyscy wydali wyrok, że zasługuje na śmierć. 65 I niektórzy zaczęli pluć na niego, zakrywali mu twarz, bili go pięściami i mówili: Prorokuj! A słudzy go policzkowali.
Józef Kajfasz, zięć Annasza, pełnił urząd najwyższego kapłana od roku 18 (mianowany przez Waleriusza Gratusa) do roku 36 (kiedy został odwołany z urzędu przez Lucjusza Vitelliusa, rzymskiego namiestnika Syrii).
• w tym czasie Piotr trzykrotnie wypiera się Jezusa:
(J 18:17–27) 17 Wówczas dziewczyna odźwierna zapytała Piotra: Czy i ty nie jesteś jednym z uczniów tego człowieka? On odpowiedział: Nie jestem. 18 A ponieważ było zimno, strażnicy i słudzy, rozpaliwszy ogień, stali i grzali się. Stał też z nimi Piotr i grzał się. 19 Tymczasem najwyższy kapłan pytał Jezusa o jego uczniów i o jego naukę. (…) 25 A Szymon Piotr stał i grzał się. I zapytali go: Czy i ty nie jesteś jednym z jego uczniów? A on się wyparł, mówiąc: Nie jestem. 26 Zapytał go jeden ze sług najwyższego kapłana, krewny tego, któremu Piotr odciął ucho: Czyż nie ciebie widziałem z nim w ogrodzie? 27 Wtedy Piotr znowu się wyparł. I zaraz zapiał kogut.
• 4 kwietnia, czwartek (hebr. 14 Nisan, „dzień przygotowania”) — o świcie Jezus jeszcze raz staje przed Radą, która ponownie i oficjalnie uznaje, że zasługuje na śmierć:
(Łk 22:66) A gdy nastał dzień, zebrali się starsi ludu, naczelni kapłani i uczeni w Piśmie i przyprowadzili go przed swoją Radę.
• związanego i pobitego Jezusa prowadzą do Piłata:
(J 18:28–29) 28 Od Kajfasza więc zaprowadzili Jezusa do ratusza; a było rano. Sami jednak nie weszli do ratusza, aby się nie skalać, lecz żeby mogli spożyć Paschę. 29 Wówczas Piłat wyszedł do nich i zapytał: Jaką skargę wnosicie przeciwko temu człowiekowi?
który jednak nie chce się zajmować egzekwowaniem żydowskiego prawa:
(J 18:31) I powiedział Piłat: Wy go weźcie i osądźcie według waszego prawa. Żydzi mu odpowiedzieli: Nam nie wolno nikogo zabijać.
Poncjusz Piłat (a w zasadzie Piłat z rodu Pontich), następca Waleriusza Gratusa, był namiestnikiem (czy też prefektem — jest to tytuł wojskowy) Judei w latach 26–36/37; został usunięty z urzędu przez Lucjusza Vitelliusa).
Użyte w UBG słowo „ratusz” — chociaż zakorzenione w polskiej tradycji przekładów Biblii (zob. w Biblii Brzeskiej, Biblii Gdańskiej i Biblii Jakuba Wujka) — jest dość niefortunnym tłumaczeniem greckiego praitorion. Słowo to bowiem określa oficjalną siedzibę namiestnika prowincji rzymskiej — zazwyczaj był to okazały budynek (w przekładzie literackim EIB mamy „pałac”) — w którym znajdowała się między innymi sala sądu. Co prawda w słowniku Lindego czytamy, że „dom sądowy z niemieckiego zowią ratuszem”, jednak znacznie lepszy przekład tego słowa (w powyższym kontekście) mamy w King James Bible — the judgement hall. Transliteracja tego słowa na „pretorium” (jak jest np. w Biblii Tysiąclecia) wymaga dodatkowego przypisu wyjaśniającego.
W czasach Nowego Testamentu, na wzór rzymski, noc była podzielona na cztery straże: pierwsza straż — wieczorna (gr. opse) od godziny 18 do 21, druga straż — północna (gr. mesonyktion) do godziny 24, trzecia straż — zwana „pianiem koguta” (gr. alektorofonia) do godziny 3 nad ranem oraz czwarta straż — poranna (gr. proi) trwająca do świtu, do godziny 6 rano.
Na terenie Imperium Rzymskiego zasądzanie kary śmierci było zarezerwowane dla najwyższych urzędników państwowych. Wyjątkiem była Jerozolima, gdzie lokalna władza żydowska miała prawo stracić każdego poganina, który wszedł na wewnętrzny dziedziniec Świątyni.
• w tym czasie Judasz, widząc jaki obrót przybrały sprawy, oddaje otrzymane za zdradę pieniądze i popełnia samobójstwo:
(Mt 27:3–5) 3 Wtedy Judasz, który go wydał, widząc, że został skazany, żałował tego i zwrócił trzydzieści srebrników naczelnym kapłanom i starszym; 4 Mówiąc: Zgrzeszyłem, wydając krew niewinną. A oni powiedzieli: Cóż nam do tego? To twoja sprawa. 5 Wtedy rzucił te srebrniki w świątyni i oddalił się, a potem poszedł i powiesił się.
• Piłat, chcąc pozbyć się problemu, odsyła Jezusa i Jego oskarżycieli do Heroda:
(Łk 23:7) A gdy się dowiedział, że [Jezus — red.] podlega władzy Heroda, odesłał go do Heroda, który w tych dniach również był w Jerozolimie.
• Herod, zawiedziony spotkaniem z Jezusem, wyśmiewa Go i odsyła z powrotem do Piłata:
(Łk 23:8–11) 8 Na widok Jezusa Herod bardzo się ucieszył. (…) i spodziewał się, że ujrzy jakiś cud przez niego dokonany. 9 I zadawał mu wiele pytań, lecz on mu nic nie odpowiedział. (…) 11 Wtedy Herod ze swymi żołnierzami wzgardził nim i naśmiewał się z niego, ubierając go w białą szatę, i odesłał z powrotem do Piłata.
Herod Antypas, syn Heroda Wielkiego, był tetrarchą Galilei i Perei od roku 4 p.n.e. Na życzenie Salome, córki Herodiady (swojej drugiej żony) ściął Jana Chrzciciela (zob. Mk 6:17–28). Za namową Herodiady poprosił cesarza o tytuł królewski. Wówczas został pozbawiony władzy i w roku 39, razem z żoną, zesłany na wygnanie do Galii.
Greckie słowo lampros, przełożone w UBG na „białą” pochodzi od czasownika lampo (świecić) i oznacza „błyszczący, lśniący, mieniący się” — stąd: wspaniały. W KJB mamy „gorgeous”.
• tego samego dnia, w czwartek rano (14 Nisan) — Piłat ponownie rozmawia z Jezusem, ale mimo tego, że nie znajduje żadnego przestępstwa zasługującego na karę, rozkazuje Go ubiczować i — pod presją tłumu — ostatecznie wydaje wyrok śmierci:
(J 19:1–3) 1 Wtedy Piłat wziął Jezusa i ubiczował go. 2 A żołnierze upletli koronę z cierni, włożyli mu ją na głowę i ubrali go w purpurowy płaszcz. 3 I mówili: Witaj, królu Żydów! I policzkowali go.
(J 19:13–15) 13 (…) Piłat (…) wyprowadził Jezusa na zewnątrz i usiadł na krześle sędziowskim, na miejscu zwanym Litostrotos, a po hebrajsku Gabbata. 14 A był to dzień przygotowania Paschy, około godziny szóstej. I powiedział Piłat do Żydów: Oto wasz król! 15 Lecz oni zawołali: Strać, strać! Ukrzyżuj go!
(Mt 27:24–25) 24 Gdy Piłat zobaczył, że nic nie osiąga, ale przeciwnie, zamieszanie staje się większe, wziął wodę i umył ręce przed tłumem, mówiąc: Nie jestem winny krwi tego sprawiedliwego. To wasza sprawa. 25 A cały lud odpowiedział: Krew jego na nas i na nasze dzieci.
(Łk 23:24–25) 24 Piłat więc zawyrokował, aby stało się według ich żądania. 25 I uwolnił im tego, o którego prosili, a który został wtrącony do więzienia za rozruch i zabójstwo. Jezusa zaś zdał na ich wolę.
• tego samego dnia, około godziny dziewiątej — prowadzą Jezusa na miejsce egzekucji i przybijają do krzyża:
(Mk 15:22–25) 22 I przyprowadzili go na miejsce zwane Golgotą, co się tłumaczy: Miejsce Czaszki. (…) 24 A gdy go ukrzyżowali, rozdzielili jego szaty, rzucając o nie losy, by rozstrzygnąć, co kto ma wziąć. 25 A była godzina trzecia, gdy go ukrzyżowali.
Marek podaje godzinę według rachuby żydowskiej, zgodnie z którą dwunastogodzinny dzień zaczynał się o wschodzie słońca, zatem godzina trzecia, to odpowiednik dziewiątej, przy odliczaniu od północy, według zwyczaju rzymskiego. W związku z tym, przyjmuje się, że Jan podał godzinę szóstą (patrz wyżej) właśnie według „czasu rzymskiego”. Poza tym, tak jak noc dzielono na cztery straże (po trzy godziny każda), podobnie dzień dzielono na cztery części: do godziny trzeciej (odpowiednik 9 przed południem), do godziny szóstej (12 w południe), do godziny dziewiątej (15 po południu) i do zmierzchu, a więc końca dnia (około godziny 18). Dlatego też podanych przez Ewangelistów godzin nie można traktować jako punkty w czasie, ale raczej jako dłuższe, nie do końca sprecyzowane, odcinki czasu.
• tego samego dnia, około godziny dwunastej w południe — zapada ciemność:
(Mk 15:33) A gdy była szósta godzina, ciemność ogarnęła całą ziemię aż do godziny dziewiątej.
• tego samego dnia (czwartek, 14 Nisan), około godziny piętnastej — Jezus umiera:
(Mt 27:46) Około godziny dziewiątej Jezus zawołał donośnym głosem: Eli, Eli, lama sabachthani? To znaczy: Boże mój, Boże mój, czemu mnie opuściłeś?
(J 19:28–30) 28 Potem Jezus, widząc, że już wszystko się wykonało, aby się wypełniło Pismo, powiedział: Pragnę. 29 A stało tam naczynie pełne octu. Nasączono więc gąbkę octem, nałożono ją na hizop i podano mu do ust. 30 A gdy Jezus skosztował octu, powiedział: Wykonało się. I schyliwszy głowę, oddał ducha.
Jezus przywołując pierwszy werset Psalmu 22, zwraca między innymi uwagę na fakt, że wydarzenia ostatnich godzin (ale nie tylko — wystarczy sięgnąć do tego psalmu, żeby się o tym przekonać) były zapowiedziane już tysiąc lat wcześniej. Istotne jest też to, że Jezus umarł po południu 14 Nisan, a więc w czasie, kiedy w Świątyni zabijane były baranki na Wieczerzę Paschalną (!).
Grecki czasownik tetelestai, przełożony w UBG na „Wykonało się” (a w KJB: It is finished) niesie sens: doprowadzić do końca, wykonać/wypełnić, spłacić (należne zobowiązanie).
• ponieważ niebawem zaczynała się Pascha, która rozpoczynała świąteczny szabat (zob. Wj 12:16), Żydzi wnoszą o skrócenie/przyspieszenie trwającej egzekucji i zdjęcie martwych ciał z krzyży przed zmierzchem (zob. Pwt 21:23), zaś Józef z Arymatei prosi o ciało Jezusa:
(J 19:31–35) 31 Wtedy Żydzi, aby ciała nie zostały na krzyżu na szabat, ponieważ był dzień przygotowania (bo ten dzień szabatu był wielkim dniem), prosili Piłata, aby połamano im golenie i zdjęto ich. 32 Przyszli więc żołnierze i połamali golenie pierwszemu i drugiemu, który z nim [Jezusem — red.] był ukrzyżowany. 33 Ale gdy przyszli do Jezusa i zobaczyli, że już umarł, nie łamali mu goleni; 34 Lecz jeden z żołnierzy przebił włócznią jego bok i natychmiast wypłynęła krew i woda. 35 A ten, który to widział [Jan — red.], świadczył o tym, a jego świadectwo jest prawdziwe i on wie, że mówi prawdę, abyście wy wierzyli.
(Mk 15:43–45) 43 (…) Józef z Arymatei, ważny członek Rady, który sam też oczekiwał królestwa Bożego, śmiało wszedł do Piłata i poprosił o ciało Jezusa. 44 A Piłat zdziwił się, że już nie żyje, i zawoławszy setnika, zapytał go, czy dawno umarł. 45 I upewniony przez setnika, wydał ciało Józefowi.
Warto zauważyć, że śmierć Jezusa została potwierdzona przez rzymskich żołnierzy, którzy bez wątpienia byli niejednokrotnie świadkami śmierci skazańców, a co za tym idzie, potrafili bez wątpienia stwierdzić zgon. Dlatego też absurdalne są rozmaite teorie sugerujące, że Jezus nie umarł, lecz jedynie stracił przytomność, został zdjęty z krzyża, a potem w chłodnym grobowcu odzyskał świadomość (a nie są to tylko pomysły jakichś zatwardziałych ateistów; proponujemy zajrzeć do Koranu: Sura Al-Nisa, Aja 158 i 159 wraz z obszernymi przypisami [Święty Koran, Islam International Publications Ltd., 1990/1996, strony 233-234] czy też w przekładzie angielskim [The Holy Qur-An, Translated by Maulvi Muhammad Ali, The „Islamic Review” Office, Woking, 1917, Ch. IV. The Women, Section 22. Transgressions of the Jews, Ayah 157 and 158, pages 241-243]).
(J 19:38–42) 38 (…) Józef z Arymatei (…) Poszedł więc i zdjął ciało Jezusa. 39 Przyszedł też Nikodem, (…) niosąc około stu funtów mieszaniny mirry i aloesu. 40 Wzięli więc ciało Jezusa i owinęli je w płótna z tymi wonnościami, zgodnie z żydowskim zwyczajem grzebania zmarłych. 41 A na miejscu, gdzie był ukrzyżowany, był ogród, a w ogrodzie nowy grobowiec, w którym jeszcze nikt nie był złożony. 42 Tam więc położyli Jezusa z powodu żydowskiego dnia przygotowania, bo grób był blisko.
(Mt 27:60) (…) Przed wejście do grobowca zatoczył wielki kamień i odszedł.
(Mk 15:47) A Maria Magdalena i Maria, matka Józefa, patrzyły, gdzie go złożono.
(Łk 23:55–56) 55 Poszły też za nim kobiety, które przybyły z nim z Galilei. Zobaczyły grobowiec i jak złożono jego ciało. 56 A gdy wróciły, przygotowały wonności i olejki. Lecz w szabat odpoczywały zgodnie z przykazaniem.
Nie ma do dziś pewności co do lokalizacji Golgoty i grobu Jezusa. O ile powszechnie przyjmuje się, że miejsce egzekucji było poza murami miasta, to nie do końca jest jasne którędy tzw. „Drugi Mur” przebiegał (zainteresowanych dokładnym omówieniem tego zagadnienia odsyłam np. do Lexham Geographic Commentary on the Gospels, Chapter 47; prawdopodobne położenie pozostałych miejsc wymienionych wcześniej jest obszernie omówione w The Sacred Bridge: Carta’s Atlas of the Biblical World, Chapter 22).
• 5 kwietnia, piątek (hebr. 15 Nisan) — szabat świąteczny od czwartku wieczorem do piątku wieczorem — Żydzi spożywają Wieczerzę Paschalną w czwartek wieczorem i rozpoczyna się Święto Przaśników:
(Kpł 23:5–8) 5 W pierwszym miesiącu, czternastego dnia tego miesiąca, o zmierzchu, jest Pascha PANA. 6 A piętnastego dnia tego miesiąca będzie Święto Przaśników dla PANA. Przez siedem dni będziecie jeść przaśne chleby. 7 Pierwszego dnia będziecie mieć święte zgromadzenie. Nie będziecie wykonywać żadnej uciążliwej pracy. 8 Lecz będziecie składali PANU ofiarę spalaną przez siedem dni. Siódmego dnia będzie święte zgromadzenie. Nie będziecie wykonywać żadnej ciężkiej pracy.
Żydowski historyk, Józef Flawiusz (I wiek n.e.) wspomina, że również wcześniejszy dzień przygotowania, a więc 14 Nisan, był zwyczajowo włączany do okresu zwanego Świętem Przaśników, z uwagi na fakt, że tego dnia usuwano z domów wszelkie pokarmy wykonane z użyciem zakwasu.
• 6 kwietnia, sobota (hebr. 16 Nisan) — szabat (cotygodniowy) — od piątku wieczorem do soboty wieczorem
• 7 kwietnia, niedziela (hebr. 17 Nisan) — po sobotnim szabacie, tj. w nocy z soboty na niedzielę (według rachuby żydowskiej jest to już kolejny dzień, 17 Nisan), przed wschodem słońca Jezus zmartwychwstaje.
Zakończmy rekonstrukcję wydarzeń w tym miejscu.
W ramach uzupełnienia przedstawionej wyżej chronologii spójrzmy jeszcze na werset z Ewangelii według Mateusza:
(Mt 28:1) A gdy skończył się szabat i świtało pierwszego dnia tygodnia, Maria Magdalena i druga Maria przyszły obejrzeć grób [w którym 3 dni wcześniej złożone było ciało Jezusa — red.].
(Mt 28:1 KJV 1900) In the end of the sabbath, as it began to dawn toward the first day of the week, came Mary Magdalene and the other Mary to see the sepulchre.
Tekst grecki tego wersetu rozpoczyna się słowami opse de sabbaton, co dosłownie oznacza „a po szabatach”. Jak widać słowo szabat jest użyte przez Mateusza w liczbie mnogiej i nie jest to pomyłka. Zarówno w greckim tekście „tradycyjnym” większościowym (Textus Receptus), jak i nowoczesnym „krytycznym” (Nestle-Aland), występuje ten rzeczownik w liczbie mnogiej. W przekładzie angielskim International Standard Version, po słowach rozpoczynających 28 rozdział ewangelii według Mateusza: „After the Sabbaths”, mamy przypis: „I.e, the Passover and Saturday”. Jest to jedyny przekład, w którym znaleźliśmy jakąkolwiek wzmiankę dotyczącą dwóch szabatów.
Oczywiście liczba mnoga sabbaton w tekście greckim nie jest tutaj w żadnym razie dowodem rozstrzygającym i ostatecznie potwierdzającym istnienie w tym tygodniu dwóch szabatów, ponieważ rzeczownik ten (tak, jak i inne słowa oznaczające święta) pomimo występowania w gramatycznej liczbie mnogiej, często oznacza pojedynczy dzień (por. np. Mt 12:1 i Dz 17:2; zob. też np. Mt 12:5 gdzie przekład „szabat” w l.poj. oznacza „dni szabatu” — w KJB mamy w tym wersecie sabbath days). Być może jednak sabbaton w Mt 28:1 jest dodatkową sugestią, że w tym właśnie tygodniu były dwa dni szabatowe. Niektórzy sugerują, że oba te szabaty „skumulowały się” w sobotę, czyli Wieczerza Paschalna w tym roku wypadła w piątek wieczorem, a pierwszy, szabatowy dzień Święta Przaśników — w sobotę i stąd Jan zapisał „bo ten dzień szabatu był wielkim dniem” (KJB: for that sabbath day was an high day). Jednak z uwagi na inne argumenty (które przedstawimy dalej) takie wytłumaczenie nie wydaje się słuszne.
Dalszą chronologię wydarzeń związanych z niedzielnym porankiem zostawiamy Ci, szanowny czytelniku, do własnego studium. Mimo tego, że relacje czterech Ewangelistów dotyczące tego niedzielnego poranka na pierwszy rzut oka wydają się być sprzeczne, przy odrobinie wysiłku intelektualnego można je zsynchronizować. Jednym z argumentów przemawiających za prawdziwością i niezależnością tych relacji jest to, że się idealnie nie pokrywają. Dodajmy tylko, że w tekście biblijnym dość często spotykamy się ze skrótami myślowymi, „łączeniem” w jednym zdaniu wydarzeń często oddalonych od siebie w czasie oraz z pomijaniem niektórych szczegółów wydarzeń, a nawet osób.
Problemy z ustaleniem chronologii
Synchronizacja przekazów czterech Ewangelii jest bardzo trudna. Próba zrekonstruowania chronologii wydarzeń związanych z ukrzyżowaniem Jezusa napotyka szereg problemów, których rozwiązanie niestety nie jest proste. Wymieńmy najtrudniejsze zagadnienia:
– Mateusz, Marek i Łukasz sugerują, że Jezus z uczniami spożył tradycyjną Wieczerzę Paschalną (w tym czasie kiedy wszyscy Żydzi), po czym następnego dnia, czyli w dniu świątecznym (15 Nisan) został skazany i ukrzyżowany; Jan natomiast podaje, że Jezus spożył Wieczerzę dzień wcześniej i został zabity w dniu przygotowania do Paschy (14 Nisan), w czasie, kiedy w świątyni zabijano baranki paschalne;
– Jezus został złożony do grobu tuż przed rozpoczęciem szabatu (wieczorem), ale pozostaje pytanie czy chodziło o szabat cotygodniowy (sobotę), czy też szabat w pierwszy dzień Święta Przaśników (15 Nisan), który nie musiał wypaść w sobotę;
– Marek podaje, Jezus został ukrzyżowany o godzinie trzeciej, natomiast według relacji Jana, Piłat wydał wyrok śmierci o godzinie szóstej (jeżeli obaj w ten sam sposób obliczali godziny dnia, to wyrok Piłata zapadłby trzy godziny po jego wykonaniu…);
– w pierwszym wieku na terenie Judei w użyciu były przynajmniej dwa sposoby liczenia godzin: według tradycyjnego hebrajskiego kalendarza dzień zaczynał się o zmierzchu, według rzymskiego (i egipskiego) — o wschodzie słońca; analogicznie więc przy określaniu poszczególnych godzin zaczynano odliczanie albo od wschodu słońca albo od północy; rodzi to problemy z poprawną interpretacją godzin, dni, a także liczbą dni podawaną przez Ewangelistów;
– zapowiadając swoją śmierć i zmartwychwstanie, Jezus powiedział: że będzie trzy dni i trzy noce w sercu ziemi (Mt 12:40), że zmartwychwstanie po trzech dniach (Mk 8:31), a także, że zmartwychwstanie trzeciego dnia (np. Łk 9:22); ponieważ wszystkie te wypowiedzi dotyczą tego samego okresu, to jak je należy rozumieć? jak uzasadnić wyrażenie „trzy dni i trzy noce” przy założeniu, że ciało Jezusa zostało złożone do grobu w piątek wieczorem (zgodnie z „tradycyjną” chronologią uznawaną przez większość komentatorów)?
– dlaczego w żadnej z ewangelii nie ma wzmianki spożywaniu podczas wieczerzy baranka paschalnego, a Jan w swojej relacji w ogóle nie nazywa Ostatniej Wieczerzy Wieczerzą Paschalną?
Propozycje rozwiązania problemów z chronologią
Opiszmy po krótce najbardziej znane propozycje rozwiązania tych problemów:
– w Judei, w pierwszym wieku, były w użyciu przynajmniej dwa kalendarze, według których Pascha wypadała w inne dni tygodnia: oficjalny kalendarz uznawany przez kapłanów i faryzeuszy (obserwacyjny lunarno-solarny, o długości 354 dni, poza latami dłuższymi o jeden miesiąc) oraz kalendarz używany przez Esseńczyków, a więc np. społeczność w Qumran (solarny, o długości 364 dni); według tej teorii Jan używał innego kalendarza niż pozostali ewangeliści — stąd rozbieżności pomiędzy Ewangeliami;
– Jezus z uczniami spożył Paschę dzień wcześniej, niż wskazywał oficjalny kalendarz świąt; z uwagi na to, że Jezus wiedział, co Go czeka oraz że to On jest prawdziwym Barankiem Paschalnym, zdecydował o przesunięciu Wieczerzy Paschalnej o jeden dzień; zresztą przykład przełożenia dnia obchodzenia Paschy z istotnej przyczyny mamy w Starym Testamencie — w Drugiej Księdze Kronik czytamy:
(2 Krn 30:1–3) 1 Potem Ezechiasz rozesłał posłańców do całego Izraela i Judy, a do Efraima i Manassesa napisał także listy, aby przybyli do domu PANA w Jerozolimie i obchodzili święto Paschy dla PANA, Boga Izraela. Król bowiem postanowił wraz z książętami i całym zgromadzeniem w Jerozolimie, aby obchodzić święto Paschy w drugim miesiącu; 3 Gdyż nie mogli go obchodzić w owym czasie, ponieważ liczba poświęconych kapłanów nie była wystarczająca, a i lud nie zgromadził się jeszcze w Jerozolimie.
– z powodu ogromnej ilości baranków paschalnych, jakie należało zabić, święto Paschy obchodzono przez dwa dni, dlatego też Wieczerze Paschalne odbywały się w dwa wieczory, w zależności od tego, którego dnia przygotowano baranka;
– ponieważ 15 Nisan, rozpoczynający się Wieczerzą Paschalną (wieczorem, pod koniec 14 Nisan) był dniem szabatowym, w tygodniu, w którym ukrzyżowano Jezusa, były dwa dni szabatu: jeden — w pierwszy dzień Przaśników oraz drugi — w sobotę.
Jak zapewne zauważyłeś, szanowny czytelniku, przychylamy się do tego ostatniego rozwiązania. Pozostaje nam ustalenie, w którym roku miało miejsce ukrzyżowanie oraz w jaki dzień tygodnia w tymże roku wypadła Pascha.
Lata działalności Jezusa
Istnieją dość przekonujące przesłanki historyczne pozwalające twierdzić, że narodzenie Jezusa miało miejsce wiosną 4 roku p.n.e., pod sam koniec panowania Heroda Wielkiego (obszerny artykuł na ten temat jest tutaj). Z kolei wydarzenia, które zapoczątkowały publiczną działalność Jezusa, Łukasz opisuje w następujący sposób:
(Łk 3:1–3) 1 A w piętnastym roku panowania cesarza Tyberiusza, gdy Poncjusz Piłat był namiestnikiem Judei, Herod tetrarchą Galilei, jego brat Filip tetrarchą Iturei i ziemi Trachonu, a Lizaniasz tetrarchą Abileny; 2 Za najwyższych kapłanów Annasza i Kajfasza doszło słowo Boże do Jana, syna Zachariasza, na pustyni. 3 I obchodził całą okolicę nad Jordanem, głosząc chrzest pokuty na przebaczenie grzechów.
(Łk 3:21–23) 21 I stało się tak, że kiedy wszyscy ludzie byli ochrzczeni, również Jezus został ochrzczony, a gdy się modlił, otworzyło się niebo; 22 I zstąpił na niego Duch Święty w kształcie cielesnym jak gołębica, a z nieba rozległ się głos: Ty jesteś moim umiłowanym Synem, w tobie mam upodobanie. 23 A Jezus miał około trzydziestu lat. (…)
A zatem który to był rok? Jak już wspomnieliśmy wyżej, Piłat był namiestnikiem Judei w latach 26–37 n.e., Herod Antypas władał w latach 4 p.n.e. – 39 n.e., (Herod) Filip (II) — w latach 4 p.n.e. – 34 n.e., Lizaniasz prawdopodobnie w latach 14–29 (?) n.e. Kajfasz pełnił urząd najwyższego kapłana w latach 18–36 n.e., natomiast Annasz (jego teść), choć zdjęty z urzędu w roku 15 n.e., posiadając jeszcze przez wiele lat znaczącą pozycję, prawdopodobnie nieoficjalnie „rządził” jeszcze przez wiele lat i liczono się z jego zdaniem.
Tyberiusz, adoptowany przez Oktawiana Augusta, dzielił z nim pełnię władzy cesarskiej już od roku 12 n.e. (przez dwa lata), a od sierpnia 14 roku, po śmierci Augusta, rządził jako samodzielny cesarz. Dlatego też wielu historyków uważa, że czas panowania Tyberiusza należy liczyć od roku 12. Zatem piętnasty rok jego panowania wypadałby w roku 26 n.e.
Czy jakieś inne wzmianki w tekście biblijnym potwierdzają, że chodzi o rok 26 a nie 28 (czyli 15 rok samodzielnego panowania)? W Ewangelii według Jana czytamy:
(J 2:20) Wtedy Żydzi powiedzieli: Czterdzieści sześć lat budowano tę świątynię, a ty ją w trzy dni wzniesiesz?
Zacytowany fragment dyskusji z Żydami miał miejsce wiosną, najprawdopodobniej kilka miesięcy po chrzcie Jezusa. Ze źródeł historycznych wiadomo, że przebudowa Świątyni rozpoczęła się w roku, w którym Cesarz przybył do Syrii, czyli — jak podaje rzymski historyk Lucjusz Kasjusz Dion — w roku 2o p.n.e. Zatem po 46 latach budowy mielibyśmy rok 27 n.e. (pamiętajmy, że nie ma roku zerowego).
Powszechnie przyjmuje się, że publiczna działalność Jezusa trwała około trzech lat. Potwierdza to Ewangelia według Jana, gdzie znajdujemy wzmianki o czterech kolejnych świętach Paschy — są to wersety: J 2:13, J 5:1, J 6:4 i J 13:1. Pewne wątpliwości budzi co prawda dość ogólna nazwa „święto żydowskie” w J 5:1, ale uzasadnienie, że była to Pascha i dokładniejsze studium tego wersetu zostawiamy dociekliwemu czytelnikowi. Zatem jeżeli Jezus został ochrzczony w drugiej połowie roku 26, a swoją publiczną działalność rozpoczął po 40-dniowym poście, to kolejne święta Przaśników, które miały miejsce w latach 27, 28 i 29, prowadzą nas do tej ostatniej Paschy w roku 30, kiedy to Pan został ukrzyżowany.
Nie są to jednak wszystkie przesłanki w tekście biblijnym, że był to rok 30 Mamy jeszcze niezwykłe proroctwo zapisane w Księdze Daniela.
Proroctwo z Księgi Daniela
(Dn 9:24–26) 24 Siedemdziesiąt tygodni wyznaczono nad twoim ludem i twoim świętym miastem na zakończenie przestępstwa, na zgładzenie grzechów i na przebłaganie za nieprawość, na wprowadzenie wiecznej sprawiedliwości, na opieczętowanie widzenia i proroctwa oraz na namaszczenie Najświętszego. 25 Dlatego wiedz i zrozum, że od wyjścia nakazu o przywróceniu i odbudowaniu Jerozolimy aż do Księcia Mesjasza będzie siedem tygodni i sześćdziesiąt dwa tygodnie. Zostaną odbudowane ulica i mur, ale w czasach trudnych. 26 A po tych sześćdziesięciu dwóch tygodniach zostanie zabity Mesjasz, lecz nie za siebie. (…)
W zacytowanych wyżej słowach, które Gabriel przekazał Danielowi, jeden dzień oznacza jeden rok — tak więc 69 tygodni (w tekście: siedem i sześćdziesiąt dwa) to okres 483 lat. Wiadomo, że dekret dotyczący odbudowy Jerozolimy został wydany przez Artakserksesa Longimanusa w miesiącu Nisan 454 p.n.e. (zob. Neh 2:1–8), zatem po upływie 483 lat lądujemy w miesiącu Nisan roku 30 n.e. (!)
Nie wszyscy historycy zgadzają się z takim datowaniem. Ale dokładniejsze zapoznanie się z omówieniem tego proroctwa, uzasadnieniem takiej jego interpretacji oraz obliczeniami astronomiczno-kalendarzowymi zostawiamy dociekliwemu czytelnikowi (dołączony spis literatury powinien w tym pomóc). Zaznaczmy tylko, że nieco inne kalkulacje zostały przedstawione przez Sir Roberta Andersona i Harolda Hoehnera. Jednak ich skomplikowane obliczenia były oparte o tzw. „rok profetyczny” o stałej długości 360 dni. Była to co prawda pomysłowa inwencja, ale nie ma żadnych dowodów na to, że rok o takiej długości był kiedykolwiek stosowany przez Żydów, czy to w praktyce ustalania kalendarza, czy w interpretacji Biblii. Poza tym wykazano w ich obliczeniach niekonsekwentne stosowanie kalendarzy i przeliczeń astronomicznych…
Wyznaczanie miesięcy w kalendarzu hebrajskim
Tradycyjny kalendarz hebrajski, był kalendarzem obserwacyjnym, księżycowo-słonecznym (zob. Rdz 1:14–15). Początek miesiąca ogłaszano na podstawie obserwacji faz księżyca. Dokładną procedurę można znaleźć w Misznie, w traktacie Rosz Haszana (Nowy Rok). Według zawartego w niej opisu, początek kolejnego miesiąca ogłaszało kolegium rabinów z siedzibą w Jerozolimie. Robili to na podstawie zeznania przynajmniej dwóch świadków, którzy twierdzili, że widzieli wąski półksiężyc pojawiający się zaraz po dniu, w którym był on niewidoczny (ang. new moon). Dodatkowo, w przypadku pierwszego miesiąca roku (czyli Nisan), należało sprawdzić czy dojrzał już jęczmień. Jeżeli zboże nie było odpowiednio dojrzałe, czekano kolejne 30 dni. Tak więc pierwszy widzialny półksiężyc po nowiu, gdy kłosy jęczmienia były dojrzałe do zbiorów, rozpoczynał kolejny rok. W ten sposób, rok wyznaczany fazami księżyca (krótszy od astronomicznego roku słonecznego o ponad 11 dni), był co kilka lat korygowany cyklem słonecznym, wyznaczającym faktyczne pory roku.
Sprawdźmy zatem kiedy w roku 30, według hebrajskiego kalendarza lunisolarnego, rozpoczynał się miesiąc Nisan i w który dzień tygodnia wypadała w tymże roku Pascha. Przedstawione niżej obliczenia zostały wykonane z wykorzystaniem dwóch profesjonalnych programów komputerowych (jednego — do obliczeń astronomicznych; drugiego — do zaawansowanych obliczeń matematycznych), a ponieważ wyniki kalkulacji były identyczne, możemy uważać je za wiarygodne.
Jak widać na powyższym zestawieniu, w 30 roku 14 Nisan wypadł w czwartek (tj. według hebrajskiej rachuby dni zaczął się w środę wieczorem po zachodzie słońca, a skończył w czwartek wieczorem). Tak więc Wieczerza Paschalna rozpoczynała się w czwartek wieczorem, około godziny 18. Piątek, 15 Nisan, jako pierwszy dzień Święta Przaśników był dniem szabatowym. Następnie był zwykły szabat sobotni. W niedzielę, 17 Nisan (czyli w pierwszy dzień tygodnia), który zaczynał się w sobotę po zachodzie słońca, Żydzi obchodzili Święto Pierwocin. Był to dzień, w którym — zgodnie z zapowiedzią — Jezus zmartwychwstał i było to trzeciego dnia od Jego śmierci, w czwartek po południu, 14 Nisan.
I nadszedł dzień przaśników…
(Mk 14:12) W pierwszy dzień Przaśników, (…)
(Mark 14:12 KJV 1900) And the first day of unleavened bread, (…)
(Mt 26:17) W pierwszy dzień Przaśników (…)
(Matthew 26:17 KJV 1900) Now the first day of the feast of unleavened bread (…)
(Łk 22:7 I nadszedł dzień Przaśników, (…)
(Luke 22:7 KJV 1900) Then came the day of unleavened bread, (…)
Powyższe wersety sprawiają najwięcej problemów podczas próby rekonstrukcji chronologii wydarzeń, ponieważ wynikałoby z nich, że uczniowie przygotowywali Paschę 15 Nisan, albo też — zgodnie z potocznym nazewnictwem w owych czasach (patrz wyjaśnienie wyżej) — 14 Nisan. Zwróćmy jednak uwagę na pewne szczegóły tekstu greckiego. O ile w tekście Marka i Mateusza mamy do czynienia z tzw. dativus temporis (składnia określająca czas wykonania czynności wyrażonej przez czasownik), to jednak w obu zacytowanych wersetach brak jest przyimka greckiego en, czyli „w”, który mamy dodany w przekładzie UBG. Przekład angielski King James Bible jest w tym wypadku znacznie wierniejszy oryginałowi. A wspominany o tym dlatego, że w tekście Nowego Testamentu, w przekładzie KJB, zwrot in day/days (ang. in w znaczeniu „w”, a nie „w ciągu / przez”), który występuje 83 razy, aż 78 razy oddaje greckie wyrażenie zawierające przyimek en (wyjątkami są: Mk 2:26, Łk 17:30, Dz 11:28, Flm 2:16 i Heb 3:8). Interesujący szczegół, prawda?
Natomiast sformułowanie Łukasza „nadszedł dzień” — gr. elthen he hemera — w identycznym brzmieniu znajdziemy tylko jeszcze jeden raz, w Apokalipsie 6:17 („nadszedł wielki dzień jego gniewu”, w KJB: the great day of his wrath is come). Natomiast w pozostałych przypadkach — gdzie mamy połączenie słów erchomai — „przyjść” oraz hemera — „dzień” — jest mowa o dniach, które mają dopiero nadejść (zob. Mt 9:15, Mk 2:20, Łk 5:35, Łk 17:22, Łk 21:6, Łk 23:29, Dz 2:20). Zauważ, że w wersecie 6:17 z Apokalipsy, King James Bible nie przekłada greckiego czasownika w czasie przeszłym. Ponieważ dobre studium Słowa Bożego polega na porównywaniu wielu fragmentów i „przeczesywaniu” całej Biblii, szczególnie w aspekcie poszukiwania prawidłowego znaczenia trudnych miejsc, wydaje nam się, że warto nad tymi wszystkimi wersetami pochylić się nieco dłużej.
Zaćmienie słońca?
Według relacji Mateusza, Marka i Łukasza, w dzień ukrzyżowania Jezusa, około południa, całą ziemię na trzy godziny ogarnęła ciemność:
(Mt 27:45) A od godziny szóstej aż do dziewiątej ciemność ogarnęła całą ziemię.
Można czasem spotkać teorie, że było to zaćmienie słońca. Niektórzy też próbują ustalać datę ukrzyżowania szukając starożytnych zapisków podających daty tego zjawiska. Nie mogło to być jednak zwykłe, astronomiczne zaćmienie słońca i to przynajmniej z dwóch powodów. Po pierwsze, miesiąc w lunisolarnym kalendarzu hebrajskim zaczynał się wraz z ukazaniem się księżyca po nowiu, Święto Paschy zawsze wypadało w środku miesiąca, a więc w dniach pełni. Jak wiadomo, w czasie pełni księżyca zaćmienie słońca (widzialne na ziemi) nie jest to możliwe. Po drugie, naturalne zaćmienie słońca nie trwa dłużej niż 7,5 minuty (zwykle około 2–3 minut).
Niektórzy powołują się na starożytnego greckiego historyka Flegona z Tralles (II wiek), który wspomniał o trzęsieniu ziemi i zaćmieniu słońca widzianym w Bitynii (około roku 30 n.e.) i łączą opisane przez niego naturalne zjawiska z wydarzeniami towarzyszącymi śmierci Jezusa (zob. też Mt 27:51 i Łk 23:45). Problem w tym, że Bitynia leży około 1000 km na północ od Jerozolimy, a podczas zaćmienia słońca średnica cienia rzucanego przez księżyc na ziemię ma maksymalnie 270 km.
Trzy dni i trzy noce
Zwrot „trzy dni i trzy noce” znajdziemy w Biblii tylko trzy razy. Czy oznacza on dokładnie 72 godziny i ani minuty krócej (lub dłużej)? Rozważanie znaczenia tych słów poza kontekstem biblijnym byłoby jałowe i bezsensowne.
Skoro Jezus oświadczył uczonym w Piśmie i faryzeuszom:
(Mt 12:39–40) 39 (…) Pokolenie złe i cudzołożne żąda znaku, ale żaden znak nie będzie mu dany, oprócz znaku proroka Jonasza. 40 Jak bowiem Jonasz był w brzuchu wieloryba trzy dni i trzy noce, tak Syn Człowieczy będzie w sercu ziemi trzy dni i trzy noce.
a wiemy, że mówił o czasie między swoją śmiercią i zmartwychwstaniem, zajrzyjmy więc najpierw do Księgi Jonasza. Czytamy tam:
(Jon 1:17) A PAN przygotował wielką rybę, która połknęła Jonasza. I Jonasz był we wnętrznościach tej ryby trzy dni i trzy noce.
W księdze proroka nie ma nic więcej, co dotyczyłoby czasu jego pobytu we wnętrzu ryby. Zatem owe „trzy dni i trzy noce” należy rozumieć tak, jak zostało to napisane, czyli „trzy dni i trzy noce” (jest takie angielskie powiedzenie: The Bible says what it means and means what it says. — więcej o interpretacji tekstu biblijnego tutaj i tutaj).
Trzeci raz spotykamy hebrajskie szelosza jamim uszelosza lelot w Księdze Samuela:
(1 Sm 30:11–13) 11 A w polu natknęli się na Egipcjanina i przyprowadzili go do Dawida. Dali mu chleba i jadł, dali mu też wody i pił; 12 (…) Kiedy to zjadł, ożył w nim jego duch, gdyż przez trzy dni i trzy noce nie jadł chleba ani nie pił wody. 13 Wtedy Dawid zapytał go: Do kogo należysz? Skąd jesteś? Odpowiedział: Jestem młodym Egipcjaninem, sługą Amalekity. Mój pan porzucił mnie, bo zachorowałem trzy dni temu.
Tym razem opowiedziana historia zawiera nieco więcej szczegółów, z których dowiadujemy się, że „trzy dni i trzy noce” nie musiały (chociaż mogły) być pełnymi dniami i nocami, a więc nie oznacza to, że Egipcjanin nie jadł nic przez trzy pełne doby. Ponieważ proste, logiczne rozumowanie pozwala wywnioskować, że skoro zachorował trzy dni temu (dla Egipcjan dzień rozpoczynał się rano, a nie wieczorem) – w zależności od tego o jakiej porze dnia odbyła się rozmowa z Dawidem i o jakiej porze dnia młodzieniec został porzucony — to mogło upłynąć od około 60 do 84 godzin. W każdym razie czas ten musiał obejmować przynajmniej dwie całe noce (po 12 godzin) i dwa całe dni (po 12 godzin).
Jezus zapowiedział także, że zmartwychwstanie „trzeciego dnia” oraz „po trzech dniach” (zob. Mt 16:21 i Mk 8:31). Czy te wypowiedzi są sprzeczne? W Drugiej Księdze Kronik znajdujemy następującą historię:
(2 Krn 10:5–12) 5 [król Roboam — red.] Odpowiedział im: Wróćcie do mnie po trzech dniach [hebr. szeloszet jamim]. I lud odszedł. (…) 12 Przyszedł więc Jeroboam i cały lud do Roboama trzeciego dnia [hebr. bajjom haszszeliszi], tak jak król nakazał, mówiąc: Wróćcie do mnie na trzeci dzień [hebr. bajjom haszszeliszi].
Wynika z niej jednoznacznie, że sformułowanie „po trzech dniach” oznacza w praktyce „trzeciego dnia” i tak też ludzie zrozumieli wypowiedź króla.
Podsumowanie
Przedstawiona wyżej chronologia wydarzeń towarzyszących śmierci i zmartwychwstaniu Pana Jezusa Chrystusa wydaje się wewnętrznie spójna i logiczna. Poza tym rekonstrukcja ta harmonizuje z pozabiblijnymi źródłami historycznymi oraz z niezależnymi obliczeniami astronomicznymi. Wreszcie, do przyjęcia takiej właśnie chronologii, przekonuje nas Ewangelia według Jana, która została napisana jako ostatnia, w której Jan wyjaśnia pewne fakty i koncepcje błędnie interpretowane przez ówczesnych chrześcijan, a także podaje szczegóły, których pozostali Ewangeliści nam nie przekazali. Niemniej jednak nie rościmy sobie prawa do twierdzenia, że rozwiązaliśmy problemy dotyczące pozornych sprzeczności pomiędzy relacjami czterech Ewangelistów. Tym bardziej, że spory i dyskusje dotyczące wydarzeń tego tygodnia wśród biblistów, lingwistów i znawców starożytnej historii toczą się od bardzo długiego czasu. W przedstawionej wyżej rekonstrukcji, jak nam się wydaje, kolejność poszczególnych wydarzeń jest jak najbardziej poprawna, natomiast co do umiejscowienia ich w konkretnych dniach tygodnia i godzinach… no cóż, nie mamy pewności. Rzetelne studium tematu i dołożenie wszelkich starań do poprawności obliczeń astronomicznych i kalendarzowych, nie daje gwarancji nieomylności. Ponadto nasza propozycja i tak nie rozwiązuje w pełni niektórych problemów wskazanych wyżej, chociaż — według naszej oceny — jest zgodna z przekazem biblijnym. Zachęcamy Cię, szanowny czytelniku, do własnych poszukiwań i uważnego czytania Biblii, gdyż zdajemy sobie sprawę, że tylko w niewielkim zakresie omówiliśmy ten trudny temat.
Ostatecznie jednak nie to jest najważniejsze, którego dnia Jezus umarł na krzyżu, ani ile godzin spędził w grobie, ale to, kim On jest, dlaczego i po co wydarzyło się to wszystko, i czy ty w to naprawdę wierzysz:
(1 Kor 15:1–17) 1 A oznajmiam wam, bracia, ewangelię, którą wam głosiłem, a którą przyjęliście i w której trwacie; 2 Przez którą też dostępujecie zbawienia, jeśli pamiętacie to, co wam głosiłem, chyba że uwierzyliście na próżno. 3 Najpierw bowiem przekazałem wam to, co i ja otrzymałem, że Chrystus umarł za nasze grzechy, zgodnie z Pismem; 4 Że został pogrzebany, że zmartwychwstał trzeciego dnia, zgodnie z Pismem; (…) 17 A jeśli Chrystus nie został wskrzeszony, daremna jest wasza wiara i nadal jesteście w swoich grzechach.
(1 Kor 5:7) (…) Chrystus bowiem, nasza Pascha, został ofiarowany za nas.
(1 Tm 3:16) A bez wątpienia wielka jest tajemnica pobożności: Bóg objawiony został w ciele, usprawiedliwiony w Duchu, widziany był przez anioły, głoszony był poganom, uwierzono mu na świecie, wzięty został w górę do chwały.
- Ilustracje własne; zamieszczamy je na licencji: Creative Commons BY-NC-SA (Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Na tych samych warunkach).
- Wszystkie cytaty (chyba, że zaznaczono inaczej) pochodzą z tzw. Uwspółcześnionej Biblii Gdańskiej (2017). Pismo Święte. Stary i Nowy Testament, pilnie i wiernie przetłumaczone w 1632 roku z języka greckiego i hebrajskiego na język polski z uwspółcześnioną gramatyką i uaktualnionym słownictwem. Toruń: Fundacja Wrota Nadziei.
- Cytaty oznaczone (KJV 1900) pochodzą z The Holy Bible: King James Version. (2009). (Electronic Edition of the 1900 Authorized Version). Bellingham, WA: Logos Research Systems, Inc.
- Ewentualne odstępstwa od opublikowanego w UBG i KJV tekstu są niezamierzone i są jedynie wynikiem pomyłek podczas kopiowania lub redakcji tekstu w wersji elektronicznej.
Do poczytania
Tekst grecki Nowego Testamentu- Aland, K., Aland, B., Karavidopoulos, J., Martini, C. M., & Metzger, B. M. (2012). Novum Testamentum Graece (28th Edition). Deutsche Bibelgesellschaft.
- International Greek New Testament Project (IGNTP). (2012). Codex Sinaiticus: Septuagint and New Testament. The Codex Sinaiticus Project Board.
- The New Testament in the original Greek: Byzantine Textform 2005, with morphology. (2006). Logos Bible Software.
- Robinson, M. (2002). Elzevir Textus Receptus (1624): with morphology. Logos Bible Software.
- Stephen’s 1550 Textus Receptus: with morphology. (2002). Logos Bible Software.
- Westcott, B. F., & Hort, F. J. A. (2009). The New Testament in the Original Greek. Logos Bible Software.
- Allen, W. C. (1907). A critical and exegetical commentary on the gospel according to S. Matthew. C. Scribner’s Sons.
- Arndt, W., Danker, F. W., Bauer, W., & Gingrich, F. W. (2000). In A Greek-English lexicon of the New Testament and other early Christian literature (3rd ed.). University of Chicago Press.
- Balz, H. R., & Schneider, G. (1990–). In Exegetical dictionary of the New Testament. Eerdmans.
- Barry, J. D., Bomar, D., Brown, D. R., Klippenstein, R., Mangum, D., Sinclair Wolcott, C., Wentz, L., Ritzema, E., & Widder, W., eds. (2016). In The Lexham Bible Dictionary. Lexham Press.
- Barton, B. B. (1996). Matthew. Tyndale House Publishers.
- Beckwith, R. T. (1996). Calendar and chronology, Jewish and Christian. Biblical, intertestamental and patristic studies. Leiden – New York: E.J. Brill.
- Beitzel, B. J., & Lyle, K. A., eds. (2016). Lexham Geographic Commentary on the Gospels. Lexham Press.
- Ben-Dov, J., Horowitz, W., & Steele, J. M. (2012). Living the lunar calendar. Oxford – Oakville, CT: Oxbow Books.
- Blomberg, C. (1992). Matthew (Vol. 22). Broadman & Holman Publishers.
- Borchert, G. L. (2002). John 12–21 (Vol. 25B). Broadman & Holman Publishers.
- Boice, James M. (1977). The Gospel of John (5 vols.). Grand Rapids: Zondervan Publishing House.
- Bullinger, E. W. (2018). The Companion Bible: Being the Authorized Version of 1611 with the Structures and Notes, Critical, Explanatory and Suggestive and with 198 Appendixes. Faithlife.
- Cassius Dio, C., Cary, E., & Foster, H. B. (1955). Dio’s Roman history. London – Cambridge, MA: William Heinemann Ltd; Harvard University Press.
- Cox, S. L., & Easley, K. H. (2007). Holman Christian Standard Bible. Harmony of the Gospels. Holman Bible Publishers.
- Dunn, J. D. G., & Rogerson, J. W., eds. (2003). Eerdmans Commentary on the Bible. William B. Eerdmans Publishing Company.
- Elwell, W. A., & Beitzel, B. J. (1988). In Baker encyclopedia of the Bible. Baker Book House.
- Elwell, W. A. (1995). Evangelical Commentary on the Bible (Vol. 3). Baker Book House.
- The Encyclopædia Britannica. (1911). (11th, 12th, 13th edition. ed.). London – New York: Encyclopædia Britannica, Inc., Vol. IX, s.v. Egypt, F. Chronology, p. 77.
- Finegan, J. (1998). Handbook of biblical chronology. Principles of time reckoning in the ancient world and problems of chronology in the Bible (Rev. ed.). Peabody, Mass.: Hendrickson Publishers.
- Floyd Nolen, J. (2017). An Analytical Red Letter Chronology of the Life of Christ as Revealed in the Four Gospels and placed in a Harmony format. A Return to the Historic Text (Authorized Version) with Chronological Compendium (5th ed.). Humboldt, TN: KingsWord Press.
- Floyd Nolen, J. (2019). Chronology of the Old Testament. A Return to the Basics (21st ed.). Green Forest, US: Master Books.
- Freedman, D. N., Herion, G. A., Graf, D. F., Pleins, J. D., & Beck, A. B., eds. (1992). In The Anchor Yale Bible Dictionary. Doubleday.
- Gangel, K. O. (2000). John (Vol. 4). Broadman & Holman Publishers.
- Geisler, N. L. (1999). In Baker encyclopedia of Christian apologetics. Baker Books.
- Green, J. B., Brown, J. K., & Perrin, N., eds. (2013). In Dictionary of Jesus and the Gospels, Second Edition. IVP Academic; IVP.
- Greenleaf, S. (2001). The testimony of the evangelists, examined by the rules of evidence administered in courts of justice. Union, N.J.: Lawbook Exchange.
- Hendriksen, W., & Kistemaker, S. J. (1953–2001). Exposition of the Gospel According to John (Vols. 1–2). Baker Book House.
- Josephus, F., & Whiston, W. (1987). The works of Josephus. Complete and unabridged. Hendrickson.
- Keener, C. S. (1993). The IVP Bible background commentary. New Testament. InterVarsity Press.
- Kittel, G., Bromiley, G. W., & Friedrich, G., eds. (1964–). In Theological dictionary of the New Testament (electronic ed.). Eerdmans.
- Knowles, A. (2001). The Bible guide (1st Augsburg books ed.). Augsburg.
- Lawrence, J. L. (2019). Celestial calculations. A gentle introduction to computational astronomy. Cambridge, Massachusetts: The MIT Press.
- Linde, S. B. (1859). Słownik języka polskiego. T. 5, R-T (wyd. 2, popr. i pomn.). Lwów: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
- M’Clintock, J., & Strong, J. (1891–1894). In Cyclopædia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature: Vols. I–X. Harper & Brothers, Publishers.
- Neusner, J. (1988). The Mishnah. A new translation. Yale University Press.
- Newman, B. M., & Stine, P. C. (1992). A handbook on the Gospel of Matthew. United Bible Societies.
- Orr, J., Nuelsen, J. L., Mullins, E. Y., & Evans, M. O., eds. (1915). In The International Standard Bible Encyclopaedia (Vols. 1–5). The Howard-Severance Company.
- Piwowar, A., & Wydawnictwo KUL. (2017). Składnia języka greckiego Nowego Testamentu (wyd. 2 poprawione). Lublin: Wydawnictwo KUL.
- Poole, M. (1853). Annotations upon the Holy Bible (Vols. 1–3). Robert Carter and Brothers.
- Porter, S. E., & Evans, C. A. (2000). In Dictionary of New Testament background. A compendium of contemporary biblical scholarship (electronic ed.). InterVarsity Press.
- Rainey, A. F., & Notley, R. S. (2014). The Sacred Bridge: Carta’s Atlas of the Biblical World (Second Emended & Enhanced Edition). Carta Jerusalem.
- Robertson, A. T. (2009). A Harmony of the Gospels. Logos Bible Software.
- Robertson, A. T. (2006). A Grammar of the Greek New Testament in the Light of Historical Research. Logos Bible Software.
- Schaff, P., ed. (1889). Saint Chrysostom. Homilies on the Gospel of St. John and Epistle to the Hebrews (Vol. 14). Christian Literature Company.
- Seeds, M. A., & Backman, D. E. (2019). Foundations of astronomy (14th ed.). Boston, MA: Cengage.
- Singer, I., ed. (1901–1906). In The Jewish Encyclopedia. A Descriptive Record of the History, Religion, Literature, and Customs of the Jewish People from the Earliest Times to the Present Day, 12 Volumes. Funk & Wagnalls.
- Stern, S. (2012). Calendars in antiquity. Empires, states, and societies. Oxford – New York: Oxford University Press.
- Stern, S., & Burnett, C. (2014). Time, astronomy, and calendars in the Jewish tradition. Leiden – Boston: Brill.
- Torrey, R. A. (1998). Difficulties in the Bible: Alleged errors and contradictions. Woodlawn Electronic Publishing.
- Vermes, G. (1995). The Dead Sea scrolls in English (Revised and extended 4th ed.). Sheffield Academic Press.
- Whitacre, R. A. (1999). John (Vol. 4). IVP Academic.