Amen — „słowo żydowskie osobliwe, albowiem zamyka w sobie i wiarę i nadzieję” (Linde, 1854). Co zatem znaczy to osobliwe słowo, powszechnie używane tak w osobistych modlitwach, jak i podczas spotkań rozmaitych wspólnot, czy wreszcie w języku potocznym?
„Amen” pojawia się wielokrotnie w Biblii i ma o wiele głębsze znaczenie niż „kropka” na końcu pacierza albo emocjonalny wykrzyknik. Współcześnie biblijne „amen” przetłumaczylibyśmy: naprawdę, prawdziwie (zgodnie z prawdą), z pewnością / na pewno, niech tak będzie — w zależności od kontekstu. Jeżeli zaś weźmiemy pod uwagę hebrajski rdzeń językowy, słowo to niesie ze sobą jeszcze szerszy zakres znaczeniowy, a mianowicie: być solidnym, niezawodnym, niewzruszonym, pewnym, godnym zaufania, prawdziwym oraz wierzyć, ufać, a także brać na wychowanie, pielęgnować. W polskich przekładach Biblii mamy następujące tłumaczenia: w Starym Testamencie hebrajskie „amen” nie zostało przetłumaczone (poza jednym wyjątkiem); w Nowym Testamencie — amen (a więc znów nie tłumaczone hebrajskie „amen”, tym razem zapisane po grecku) lub zaprawdę.
Prześledźmy zatem w jakich okolicznościach pojawia się „amen” w Starym Testamencie. Pierwszy raz „amen” — i to od razu „podwójnie” — pojawia się w Biblii w poważnym kontekście, w sprawie dotyczącej podejrzenia o cudzołóstwo:
(Lb 5:18–22) 18 Potem kapłan postawi kobietę przed PANEM, odkryje jej głowę i położy na jej rękach ofiarę pamięci, czyli ofiarę podejrzenia. Kapłan zaś będzie miał w ręku wodę gorzką, niosącą przekleństwa. 19 I kapłan zaprzysięgnie ją, i powie do kobiety: Jeśli nie położył się z tobą inny mężczyzna i jeśli nie dopuściłaś się grzechu nieczystości wobec swego męża, to bądź nietknięta przez tę wodę gorzką niosącą przekleństwa; 20 Jeśli jednak byłaś niewierna swemu mężowi i stałaś się nieczysta, ponieważ oprócz twego męża obcował z tobą inny mężczyzna; 21 Wtedy kapłan zaprzysięgnie tę kobietę przysięgą przekleństwa i powie do niej: Niech PAN uczyni cię przekleństwem i klątwą wśród twego ludu, gdy PAN sprawi, że twoje biodro zwiotczeje i twoje łono spuchnie. 22 Niech ta woda niosąca przekleństwo przeniknie twoje wnętrzności, aby spuchło twoje łono i zwiotczało twoje biodro. I odpowie kobieta: Amen, amen.
Dwa razy powtórzone „amen” oznacza tutaj uroczyste potwierdzenie słów kapłana i wyrażenie zgody na to, aby „woda niosąca przekleństwo” wyjawiła prawdę (i ewentualnie „wykonała” wyrok). Rzecz jest zatem naprawdę poważna.
Kolejny raz „amen”, jako odpowiedź Izraela na słowa Lewitów, mamy w 27 rozdziale Księgi Powtórzonego Prawa:
(Pwt 27:14–26) 14 I odezwą się Lewici, i przemówią donośnym głosem do wszystkich mężczyzn Izraela: 15 Przeklęty człowiek, który wykona wyrzeźbiony lub odlewany posąg — obrzydliwość dla PANA, dzieło rąk rzemieślnika, i postawi w ukrytym miejscu. A cały lud odpowie: Amen. (…) 26 Przeklęty, kto nie trwa w wypełnianiu słów tego prawa. A cały lud powie: Amen.
Odpowiedź dotyczyła 12 przekleństw, które spadną na każdego, kto nie wypełnia i nie przestrzega przykazań i ustaw Boga — „amen” po każdym przekleństwie, oznaczało uroczystą zgodę i akceptację całego zgromadzenia Izraela. Zatem znów bardzo poważna kwestia.
I jeszcze raz, w podobnym znaczeniu — i znów w poważnej sprawie — w księdze Nehemiasza czytamy:
(Ne 5:9–13) 9 Ponadto powiedziałem: Nie jest dobre to, co czynicie. Czy nie powinniście kroczyć w bojaźni naszego Boga, by uniknąć zhańbienia od pogan, naszych wrogów? 10 Także ja i moi bracia oraz moi słudzy pożyczyliśmy im pieniądze i zboże. Porzućmy, proszę, tę lichwę. 11 Zwróćcie im, proszę, ich pole, winnice, oliwniki i domy oraz setną część pieniędzy, zboża, wina i oliwy, którą od nich pobieracie. 12 Wtedy odpowiedzieli: Zwrócimy i nie będziemy domagać się niczego od nich. Uczynimy tak, jak ty powiedziałeś. Wezwałem więc kapłanów i kazałem przysiąc wierzycielom, że postąpią według tej obietnicy. 13 Potem wytrząsnąłem swoje zanadrze i powiedziałem: Tak niech Bóg wytrząśnie każdego z jego domu i z owocu jego pracy, kto nie dotrzyma tej obietnicy. Niech tak będzie wytrząśnięty i ogołocony. I całe zgromadzenie powiedziało: Amen. I chwalili PANA. I lud postąpił według tej obietnicy.
Trzy rozdziały dalej, w księdze Nehemiasza, mamy opis uroczystego zgromadzenia, podczas którego Ezdrasz czytał ludowi Prawo Mojżesza, który to lud pilnie się wsłuchiwał w czytane Prawo, i na błogosławieństwo wypowiedziane przez Ezdrasza odpowiedział podwójnym „amen”, potwierdzając jego słowa:
(Ne 8:5–6) 5 Ezdrasz otworzył księgę na oczach całego ludu — gdyż stał wyżej niż on — a gdy ją otworzył, cały lud powstał. 6 I Ezdrasz błogosławił PANU, wielkiemu Bogu, a cały lud, podnosząc ręce, odpowiadał: Amen! Amen! Potem skłonili głowy i oddali pokłon PANU, padając twarzą ku ziemi.
W podobnym znaczeniu, jako potwierdzenie i zakończenie wypowiedzianych/wyśpiewanych modlitw występuje słowo „amen” w psalmach kończących poszczególne księgi (zbiory) psalmów:
(Ps 41:13) Błogosławiony PAN, Bóg Izraela, od wieków aż na wieki. Amen, amen.
(Ps 72:19) I błogosławione na wieki jego chwalebne imię; niech cała ziemia będzie napełniona jego chwałą. Amen, amen.
(Ps 89:52) Błogosławiony niech będzie PAN na wieki. Amen, amen.
(Ps 106:48) Błogosławiony PAN, Bóg Izraela, od wieków na wieki; niech cały lud powie: Amen. Alleluja.
Z kolei w 1 Księdze Królewskiej czytamy, że Benajasz na polecenie króla Dawida, którym to poleceniem Dawid ustanowił swojego syna Salomona królem, odpowiedział „amen” — niech tak będzie — i tekst Biblii wyjaśnia, że to „amen” równocześnie jest prośbą/życzeniem, aby sam Bóg to potwierdził swoim słowem (podaję dodatkowo werset 36 według Biblii Króla Jakuba, w języku angielskim, gdzie interpunkcja jest lepsza):
(1 Krl 1:33–36) 33 A król powiedział im: Weźcie ze sobą sługi waszego pana, wsadźcie mego syna Salomona na moją mulicę i sprowadźcie go do Gichonu. 34 A tam niech kapłan Sadok i prorok Natan namaszczą go na króla nad Izraelem. Następnie zadmijcie w trąbę i powiedzcie: Niech żyje król Salomon! 35 Potem pójdziecie za nim, a on przyjdzie i zasiądzie na moim tronie, i będzie królował na moje miejsce. Jego bowiem ustanowiłem wodzem nad Izraelem i nad Judą. 36 Benajasz, syn Jehojady, odpowiedział królowi: Amen. Niech to stwierdzi PAN, Bóg mego pana, króla.
(1 Kings 1:36 KJV 1900) And Benaiah the son of Jehoiada answered the king, and said, Amen: the Lord God of my lord the king say so too.
I wreszcie w Księdze Izajasza mamy przedziwne „amen” jako tytuł/określenie samego Boga:
(Iz 65:16) Ten, który będzie sobie błogosławił na ziemi, będzie sobie błogosławił w Bogu prawdziwym [heb. elohei amen], a kto będzie przysięgał na ziemi, będzie przysięgał na Boga prawdziwego [heb. elohei amen], bo dawne uciski pójdą w zapomnienie i będą zakryte przed moimi oczami.
(Is 65:16 KJV 1900) That he who blesseth himself in the earth shall bless himself in the God of truth; And he that sweareth in the earth shall swear by the God of truth; (…)
Zatem według znaczenia słowa „amen” mamy tutaj Boga opisanego jako „Bóg solidny”, „Bóg niezawodny”, „Bóg pewny”, „Bóg prawdziwy”. Ale ponieważ słowo „amen” w tym zdaniu pełni rolę rzeczownika, Biblia Króla Jakuba lepiej oddaje zestawienie „Bóg amen” — „Bóg prawdy”.
- Ilustracja pochodzi z: The Illuminated Bible, containing the Old and New Testaments, translated out of the original tongues, and with the former translations diligently compared and revised . . . embellished with sixteen hundred historical engravings by J. A. Adams, more than fourteen hundred of which of which are from original designs by J. G. Chapman. New-York, Harper & Brothers, Publishers, 82 Cliff-Street, 1846.
- Wszystkie cytaty (chyba, że zaznaczono inaczej) pochodzą z tzw. Uwspółcześnionej Biblii Gdańskiej (2017). Pismo Święte. Stary i Nowy Testament, pilnie i wiernie przetłumaczone w 1632 roku z języka greckiego i hebrajskiego na język polski z uwspółcześnioną gramatyką i uaktualnionym słownictwem. Toruń: Fundacja Wrota Nadziei.
- Cytaty oznaczone (KJV 1900) pochodzą z The Holy Bible: King James Version. (2009). (Electronic Edition of the 1900 Authorized Version). Bellingham, WA: Logos Research Systems, Inc.
- Ewentualne odstępstwa od opublikowanego w UBG i KJV tekstu są niezamierzone i są jedynie wynikiem pomyłek podczas kopiowania lub redakcji tekstu w wersji elektronicznej.
Do poczytania
- Clines, D. J. A. (Ed.). (1993–2011). The Dictionary of Classical Hebrew (Vol. I–VIII). Sheffield, England: Sheffield Academic Press; Sheffield Phoenix Press.
- Faro, I. S. (2016). Amen. In J. D. Barry, D. Bomar, D. R. Brown, R. Klippenstein, D. Mangum, C. Sinclair Wolcott, … W. Widder (Eds.), The Lexham Bible Dictionary. Bellingham, WA: Lexham Press.
- Köhler, L., Baumgartner, W., & Stamm, J. J. (2008). Wielki słownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu. T. 1, Słownik hebrajsko-polski (K. Madaj & i inni, Trans. P. Dec Ed.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Vocatio”.
- Linde, S. B. (1854). Słownik języka polskiego. T. 1, A-F (wyd. 2, popr. i pomn.). Lwów: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
- Swanson, J. (1997). Dictionary of Biblical Languages with Semantic Domains : Hebrew (Old Testament) (electronic ed.). Oak Harbor: Logos Research Systems, Inc.