Artykuł w serii: Pytania i odpowiedzi – pytanie 1.
Pytanie to dotyka w gruncie rzeczy nieco innego zagadnienia, a mianowicie: Które księgi są natchnione, a więc zawierają nieomylne prawdy objawione przez Boga? Odpowiedź na pierwszy rzut oka wydaje się dość skomplikowana, jednak ostatecznie jest prosta i jednoznaczna. Zanim jednak do niej dotrzemy, przypomnijmy kilka faktów z historii.
Żydzi i chrześcijanie (ale także organizacje podające się za chrześcijańskie) na przestrzeni wieków publikowali Biblie o różnej treści i układzie ksiąg. Przed reformacją protestancką katolickie wersje Starego Testamentu zawierały wiele ksiąg, których nie było wśród żydowskich świętych pism. Protestanccy reformatorzy, tacy jak Marcin Luter, wątpili w natchnienie tychże ksiąg, które obecnie nazywają apokryfami (rzadziej: pseudoepigrafami). Dodajmy, że nie były one w oryginale napisane po hebrajsku, ale po grecku, stąd też Żydzi nigdy nie uznawali ich za Słowo Boże. Jednak kiedy Luter przygotował swoje tłumaczenie Biblii na język niemiecki (wydane w 1534 roku), nie usunął apokryfów, lecz przeniósł je do dodatku zatytułowanego — Apocrypha Das sind Bücher: so nicht der heiligen Schrifft gleich gehalten: und doch nützlich und gut zu lesen sind (Apokryfy. To są księgi nie takie same jak Pismo Święte, ale nadal użyteczne i dobre do czytania) — i umieścił pomiędzy księgami Starego i Nowego Testamentu.
Podobnie też było w Biblii Króla Jakuba, która opublikowana w 1611, zawierała księgi apokryficzne, zebrane w osobnej części — The Bookes called Apocrypha (Księgi zwane apokryfami) i umieszczone pomiędzy Starym i Nowym Testamentem. W roku 1615, za panowania króla Jakuba Pierwszego — George Abbot — arcybiskup Canterbury, ogłosił karę roku więzienia za drukowanie Biblii bez apokryfów. Jednak to Anglicy byli pierwszymi, którzy całkowicie usunęli je ze swoich przekładów Biblii, bo już w 1560 r. opublikowano wydanie Biblii Genewskiej bez apokryfów. W ciągu następnych trzech stuleci rosnący wpływ purytan i prezbiterian na ludność, rząd oraz Brytyjskie i Zagraniczne Towarzystwo Biblijne doprowadził do silnej tradycji drukowania Biblii bez ksiąg apokryficznych, a więc Biblii zawierających tylko 66 ksiąg (choć nie jest to ściśle przestrzeganą regułą). Obecnie Biblie używane przez wielu europejskich protestantów, a także kościół anglikański, nadal zawierają apokryfy jako oddzielną sekcję. Jednak większość innych anglojęzycznych kościołów protestanckich posiada Biblie bez apokryfów.
W Polsce w 2018 roku wydano tzw. „Biblię Ekumeniczną” w dwóch wersjach: bez ksiąg deuterokanonicznych (apokryfów) oraz z księgami deuterokanonicznymi, przy czym w tej drugiej apokryfy są wydzielone do osobnej części, podobnie jak w Biblii Lutra czy Biblii Króla Jakuba.
Nieprotestanckie grupy chrześcijan nadal włączają do swoich Starych Testamentów księgi, które znajdują się poza kanonem* żydowskim i są klasyfikowane przez protestantów jako nienatchnione apokryfy. Ale umieszczają je pomiędzy innymi księgami ST, tak, aby się nie wyróżniały od pozostałych tekstów. Szczegóły dotyczące tego, które księgi są włączane do kanonu, różnią się w zależności od tzw. „tradycji”.
Jeżeli chodzi o Nowy Testament, to wykazuje on znacznie mniejsze zróżnicowanie niż kanon Starego Testamentu, jednakże tradycje syryjska i etiopska różnią się w stosunku do kanonu protestanckiego, rzymskokatolickiego oraz prawosławnego. Oznaczenia w tabeli są następujące:
„tak” oznacza, że dana księga jest uznawana za natchnioną;
+ oznacza, że dana księga (lub też fragment księgi) nie jest uznawana za natchnioną, ale często włączana do publikacji;
+– oznacza niepewność, czy dana księga jest uważana za natchnioną czy też nie;
– oznacza, że księga w ogóle nie należy do danej tradycji;
* oznacza, że w danej tradycji księga zawiera dodatki (greckie) nieistniejące w oryginalnych, hebrajskich wersjach.
W nawiasach podane są liczbowe odnośniki do dodatkowych przypisów wyjaśniających pewne kwestie.
| Księga | Tradycja | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| hebrajska | prawosławna | rzymskokatolicka | syryjska | protestancka | |
| Stary Testament | |||||
| Rdz, Wj, Kpł, Lb, Pwt, Joz, Sdz, Rt, 1 Sm, 2 Sm, 1 Krl, 2 Krl, 1 Krn, 2 Krn | tak | tak | tak | tak | tak |
| 1 Ezdrasza | – | tak | + | +– | + (1) |
| 2 Ezdrasza | – | (2) | + | +– (3) | + (1) |
| Ezd, Ne | tak | tak (4) | tak | tak | tak |
| Est | tak | tak * | tak * | tak | tak |
| Judyty | – | tak | tak | +– | + |
| Tobiasza | – | tak | tak | +– | + |
| 1 Machabejska, 2 Machabejska | – | tak | tak | tak | + |
| 3 Machabejska | – | tak | – | tak | – |
| 4 Machabejska | – | + | – | tak | – |
| Ps | tak | tak * | tak * (5) | tak * (6) | tak |
| Ody | – | +– | – | +– | – |
| Modlitwa Manassesa | – | +– (7) | + | +– | + (1) |
| Prz, Koh, PnP, Hi | tak | tak | tak | tak | tak |
| Mądrości (Salomona), Mądrości Syracha | – | tak | tak | tak | + |
| Psalmy Salomona | – | + | – | +– | – |
| Oz, Jl, Am, Ab, Jon, Mi, Na, Ha, So, Ag, Za, Ml, Iz, Jr, Lm, Ez | tak | tak | tak | tak | tak |
| Barucha | – | tak | tak | tak | + |
| List Barucha | – | – | – | tak | – |
| Syryjska Apokalipsa Barucha | – | – | – | + | – |
| List Jeremiasza | – | tak | (8) | tak | + |
| Zuzanna | – | (9) | tak | tak | + |
| Dn | tak | tak * | tak * | tak * | tak |
| Bel i smok | – | tak | (10) | tak | + |
| Nowy Testament | |||||
| Mt, Mk, Łk, J, Dz, Rz, 1 Kor, 2 Kor, Ga, Ef, Flp, Kol, 1 Tes, 2 Tes, 1 Tm, 2 Tm, Tt, Flm, Hbr, Jk, 1 P | – | tak | tak | tak | tak |
| 2 P | – | tak | tak | + (11) | tak |
| 1 J | – | tak | tak | tak | tak |
| 2 J, 3 J, Jud | – | tak | tak | + (11) | tak |
| Ap | – | tak (12) | tak | + (11) | tak |
| List do Laodycejczyków | – | – | + | – | – |
| Dzieje Pawła i Tekli | – | – | – | + | – |
| 3 Koryntian | – | – | – | + (13) | – |
(1) W tradycji anglikańskiej i innych tradycjach protestanckich nie ma rozróżnienia między fragmentami apokryfów zawartymi w kanonie rzymskokatolickim a tymi, które uważane są za materiały niekanoniczne (+).
(2) Zawarta w słowiańskich tradycjach prawosławnych, ale nie w greckich, ponieważ nigdy nie była częścią Septuaginty.
(3) Tradycja syryjska zawiera tylko rozdziały 3-14, czasami nazywane są 4 Ezdrasz.
(4) Księgi Ezdrasza i Nehemiasza w Biblii Greckiej tworzą jedną księgę zatytułowaną Esdras B.
(5) Wiele katolickich Biblii zawiera Psalm 151, nie jest on jednak częścią katolickiego kanonu.
(6) Kanon syryjski w różnych okresach mógł zawierać 150, 151 lub 155 psalmów.
(7) Często włączany do księgi Ody lub dodawany na końcu 2 Księgi Kronik.
(8) Zawarta w Księdze Barucha.
(9) Często włączany do Księgi Daniela, jako 13 rozdział.
(10) Często włączany do Księgi Daniela, jako 14 rozdział.
(11) Wczesne tłumaczenie Peszitty nie zawierało tych ksiąg, późniejszy przekład syryjski je posiada; jednak wiele współczesnych kościołów syryjskich, nie używa tych ksiąg ani w swojej liturgii, ani do ustalania doktryny.
(12) Wschodni Kościół Prawosławny uważa Apokalipsę za kanoniczną, ale nie czyta jej podczas liturgii.
(13) Trzeci List do Koryntian został uznany za kanoniczny przez bardzo wczesne kościoły syryjskie, a później przez kościół ormiański, ale obecnie żaden z kościołów nie uważa tego listu za kanoniczny.
Poza księgami apokryficznymi wymienionymi w tabeli zachowały się również inne dzieła pseudoreligijne, klasyfikowane współcześnie jako apokryfy Starego Testamentu oraz apokryfy Nowego Testamentu. Do tych pierwszych zalicza się m.in.: Miejsce pobytu Techabitów, Apokalipsa Abrahama, Testament Abrahama, Pokuta Adama, Apokalipsa Adama, Testament Adama, Abikar, List Arysteasza, 2 Barucha, 3 Barucha, 4 Barucha, Apokalipsa Daniela, 2 Henocha, 3 Henocha, Apokalipsa Ezechiela, 4 Ezdrasza, Apokalipsa Ezdrasza grecka, Objawienie Ezdrasza, Kwestie Ezdrasza, Wizja Ezdrasza, Testament Izaaka, Wniebowstąpienie Izajasza i Męczeństwo Izajasza, Pozostałe słowa Jeremiasza, Drabina Jakuba, Jannes i Jambres, Testament Hioba, Józef i Asenet, Księga Jubileuszów, 3 Machabejska, 4 Machabejska, Modlitwa Manassesa, Testament Mojżesza, Pseudo-Focylides, Pseudo-Filon, Żywoty proroków, Apokalipsa Sedrasza, Traktat Szema, Księgi Sybilli, Ody Salomona, Testament Salomona, Testamenty XII Patriarchów, Życie i apokalipsa Mojżesza, Apokalipsa Sofoniasza, Eupolemos, Teodot, Artapan, Pseudo-Aischylos, Pseudo-Sofokles, Pseudo-Euripides, Pseudo-Pitagoras, Pseudo-Difilus, Pseudo-Menander, Pseudo-Homer, Filemon, Pseudo-Hezjad, Orfica, Ezechiel Tragik, Demetrios, Pseudo-Eupolemos, Pseudo-Hekatajos, Egzegeta Arysteasz, Kleodemos Malchas, Filon Starszy.
Z kolei apokryfy NT to m.in.: Protoewangelia Jakuba, O narodzeniu [świętej] Maryi [Dziewicy], Żywoty Maryi (kilka wersji), Transitus Marie (apokryfy o odejściu Marii, kilka wersji), Księga Dzieciństwa Zbawiciela, Dzieje św. Józefa Cieśli, Ewangelia dzieciństwa Tomasza, Pokłon Magów, Arabskie Życie Jezusa (Ewangelia dzieciństwa Arabska), Ewangelia Hebrajczyków, Ewangelia Nazarejczyków, Ewangelia Ebionitów, Ewangelia Piotra, Ewangelia Marii Magdaleny, Ewangelia Nikodema (Akta Piłata), Ewangelia Bartłomieja, Ewangelia według Egipcjan, Tajemna Ewangelia Marka, Ewangelia Prawdy, Ewangelia Filipa, Koptyjska Ewangelia Tomasza, Ewangelia Barnaby, tzw. Ewangelia Judasza, Zemsta Zbawiciela, Sofia Jezusa Chrystusa, Dialog Zbawiciela, Pistis Sofia, Księga Jeu, Cuda Jezusa, Spór Jezusa z Diabłem, Księga czterech kątów i czterech zawiasów świata, Wspomnienia Apostołów, Pytana Marii [Magdaleny], Dzieje Piotra, Dzieje Jana, Dzieje Pawła, Dzieje Andrzeja, Dzieje Tomasza, List do Laodycejczyków, korespondencja (listy) Jezusa i Abgara, korespondencja (listy) Pawła i Seneki, List Pseudo-Tytusa, Nauczanie Piotra, Kerygmaty (Nauki) Piotra, List Apostołów, Apokalipsa Piotra (dwie wersje), Apokalipsa Pawła, Apokalipsa Tomasza, Księgi Sybilli (księgi VI–VIII).
Wymienionych wyżej pism, z powodu ich dziwacznej treści, niewiarygodnych wydarzeń, błędów historycznych i geograficznych oraz fałszywego obrazu Boga i doktrynalnych sprzeczności z pozostałymi księgami natchnionymi, tak prawowierni Żydzi, jak i prawdziwi chrześcijanie nie próbowali dodawać do zbioru ksiąg natchnionych. Pisma te nie należą — i nigdy nie należały — do kanonu biblijnego. Warto jednak nadmienić, że wiele wątków i zmyślonych historii opisanych w tychże apokryfach zostało zaadoptowanych przez kościół katolicki i są one obecnie albo ogólnie przyjętymi „tradycjami” (np. imiona rodziców Marii, matki Jezusa; historia śmierci Piotra Apostoła), albo też niepodważalnymi doktrynami wiary (niepokalane poczęcie Marii, wniebowzięcie Marii). Inne – choćby przepowiednie z Ksiąg Sybilli — wciąż wzbudzają niezdrową ciekawość i ekscytują wielu ludzi…
Na koniec przypomnijmy, że Apostoł Paweł już w pierwszym wieku pisał do Tymoteusza i Tytusa:
(1 Tm 1:3–4) 3 Jak cię prosiłem, gdy wybierałem się do Macedonii, byś pozostał w Efezie, tak teraz proszę, abyś nakazał niektórym, żeby inaczej nie nauczali; 4 I nie zajmowali się baśniami i niekończącymi się rodowodami, które wywołują raczej spory niż zbudowanie Boże (…).
(2 Tm 4:2–4) 2 Głoś słowo Boże, nalegaj w porę i nie w porę, upominaj, strofuj i zachęcaj ze wszelką cierpliwością i nauką. 3 Przyjdzie bowiem czas, gdy zdrowej nauki nie zniosą, ale zgromadzą sobie nauczycieli według swoich pożądliwości, ponieważ ich uszy świerzbią. 4 I odwrócą uszy od prawdy, a zwrócą się ku baśniom.
(Tt 1:10–14) 10 Jest bowiem wielu niekarnych, oddających się czczej gadaninie i zwodzicieli, (…) 13 (…) Dlatego karć ich surowo, aby byli zdrowi w wierze; 14 I nie zajmowali się żydowskimi baśniami i przykazaniami ludzi odwracających się od prawdy.
Wyjaśnijmy na marginesie pewną kwestię. Często można spotkać się z twierdzeniem, że na tzw. synodzie rabinów w Jamni pod Jafą (który odbył się w 90 roku), Żydzi ustanowili swój kanon ksiąg biblijnych, włączając pewne księgi oraz odrzucając teksty dla judaizmu niewygodne. Nie jest to prawdą. Istotnie, dyskutowano nad obecnością w kanonie ksiąg Estery, Przysłów, Eklezjastesa, Ezechiela i księgą Pieśni nad Pieśniami — jednak nie podjęto żadnych formalnych decyzji co do składu kanonu. Ten był ustalony już kilkaset lat wcześniej, kiedy po śmierci ostatniego z proroków (w IV wieku przed Chrystusem) społeczność Izraelitów zauważyła, że głos Boży przestał przemawiać bezpośrednio i w związku z tym nie powstają kolejne księgi natchnione. Na przykład Księgi Machabejskie, które zostały spisane później (w II–I wieku przed Chrystusem), nie posiadały już autorytetu Słowa Bożego.
Jaki zatem jest ostateczny wniosek? Które księgi są natchnione, a które nie? Skąd to wiadomo, jak to sprawdzić, kto to określił? Jeżeli chodzi o kanon żydowski — czyli Stary Testament — to odpowiedź jest prosta. Wystarczy przywołać słowa Pana Jezusa Chrystusa, który ostatecznie i autorytatywnie określił księgi wchodzące w skład ST. Otóż w Ewangelii według Łukasza czytamy:
(Łk 24:44) Potem [Jezus — red.] powiedział do nich: To są słowa, które mówiłem do was, będąc jeszcze z wami, że musi się wypełnić wszystko, co jest o mnie napisane w Prawie Mojżesza, u Proroków i w Psalmach.
natomiast w Ewangelii według Mateusza:
(Mt 23:34–35) 34 Dlatego ja posyłam do was proroków, mędrców i uczonych w Piśmie. Niektórych z nich zabijecie i ukrzyżujecie, a niektórych ubiczujecie w waszych synagogach i będziecie ich prześladować od miasta do miasta; 35 Aby spadła na was wszelka krew sprawiedliwa przelana na ziemi, od krwi sprawiedliwego Abla aż do krwi Zachariasza, syna Barachiasza, którego zabiliście między świątynią a ołtarzem.
Biblia hebrajska składa się z trzech części według następującego porządku: Prawo (heb. Tora): Rdz, Wj, Kpł, Lb, Pwt; Prorocy (heb. Newiim): wcześniejsi — Joz, Sdz, 1 Sm, 2 Sm, 1 Krl, 2 Krl, późniejsi — Iz, Jr, Ez, księgi dwunastu proroków — Oz, Jl, Am, Ab, Jon, Mi, Na, Ha, So, Ag, Za, Ml; Pisma (heb. Ketuwim): Ps, Prz, Hi, tzw. Pięć Zwojów — PnP, Rt, Lm, Koh, Est oraz Dn, Ezd, Ne, 1 Krn, 2 Krn. Całość ksiąg ST nazywana jest w języku hebrajskim Tanak (czasem pisane Tanakh lub Tanach). Przypomnijmy, że śmierć Abla jest opisana w pierwszej księdze Prawa — Bereszit (zob. Rdz 4:8), a śmierć Zachariasza w ostatniej księdze Pism — Diwre Hajjamim (zob. 2 Krn 24:20–21), która równocześnie była ostatnią w zbiorze hebrajskich ksiąg natchnionych.
W tym miejscu dodajmy trzy wyjaśnienia:
- „Psalmy” w wersecie z Łukasza reprezentują całą trzecią część żydowskiego kanonu, czyli Pisma — są jej pierwszą, najbardziej znaną i znaczącą księgą. Taką interpretację mamy potwierdzoną u Mateusza, gdzie Jezus zamyka Stary Testament Drugą Księgą Kronik, która to należy do Pism i jest ostatnią księgą tej części.
- Dawniej Żydzi łączyli niektóre księgi ze sobą, tak aby w sumie było ich 22, tj. tyle, ile liter ma hebrajski alfabet. Aktualnie, zgodnie z Talmudem, żydowski kanon liczy 24 księgi (niektóre wciąż są połączone). Przy okazji warto w wspomnieć, że w Talmudzie całość świętych ksiąg Tanak jest często oddawana przez zwrot „Tora i Prorocy”. Podobnie, jak mamy zapisane w Nowym Testamencie — „Prawo/Mojżesz i Prorocy” (zob. Mt 5:17, 7:12, 22:40; Łk 16:16, 16:29, 16:31).
- W księgach Machabejskich, niewątpliwie znanych w I wieku, również mamy opisy podstępnych morderstw (zob. np. 1 Mach 16:11–17; 2 Mach 4:30–34), ale Jezus o nich już nie wspomina — ostatniego zamordowanego wymienia z Księgi Kronik.
Jeżeli chodzi o ustalenie, które księgi Nowego Testamentu są natchnione, to tak naprawdę nie nastąpiło to na podstawie żadnego dekretu soborowego, czy też wypowiedzi jakiegoś autorytetu religijnego. To nie Kościół (ani żadna inna organizacja religijna czy polityczna) stworzył kanon ksiąg NT, nie jakiś synod biskupów zadecydował, które księgi należy uznawać za natchnione, a które nie. Kościół (co to jest Kościół — czytaj tutaj) raczej „odkrył” (czy też: uznał), które księgi są natchnione i posiadają apostolskie autorstwo (bądź apostolską „autoryzację” — zob. 2 P 3:15–16) oraz niepodważalny autorytet.
Sprostujmy przy okazji kilka błędnych opinii:
- Kościół nie jest matką kanonu — Kościół jest dzieckiem kanonu
- Kościół nie jest arbitrem kanonu — Kościół jest sługą kanonu
- Kościół nie kształtuje kanonu — Kościół uznaje kanon
- Kościół nie jest sędzią kanonu — Kościół jest świadkiem kanonu
- Kościół nie jest panem kanonu — Kościół jest poddanym kanonu
Wszystkie natchnione księgi Starego Testamentu zostały napisane w języku hebrajskim (z wyjątkiem kilku rozdziałów w języku aramejskim), natomiast księgi Nowego Testamentu — w języku greckim. Autorami tych ksiąg byli Żydzi — zaczynając od Mojżesza, a kończąc na Janie Apostole. Wbrew powszechnie przyjętej opinii, przychylamy się do teorii, że Łukasz — autor jednej z Ewangelii oraz Dziejów Apostolskich, był również z pochodzenia Żydem. Zwracamy uwagę, że to właśnie Żydom zostały powierzone słowa Pana:
(Rz 3:1–2) 1 Na czym więc polega wyższość Żyda? Albo jaki jest pożytek z obrzezania? 2 Wielki pod każdym względem. Przede wszystkim ten, że im zostały powierzone słowa Boże.
Tak więc Biblia zawiera 39 ksiąg Starego Testamentu i 27 ksiąg Nowego Testamentu, dokładnie tych, które współcześnie mamy w „protestanckich” wydaniach Pisma Świętego. Włączanie do Biblii jakichkolwiek innych ksiąg bądź fragmentów pochodzących z różnych greckich źródeł jest błędem. Szczególnie wtedy, gdy sugeruje to, że owe treści również są natchnione.
* „Kanon” jest słowem pochodzenia greckiego i oznacza „regułę, zasadę, miarę”; słowo to występuje w tekście greckim NT pięć razy.
Do poczytania
- Barry, J. D., Bomar, D., Brown, D. R., Klippenstein, R., Mangum, D., Sinclair Wolcott, C., … Widder, W., eds. (2016). In The Lexham Bible Dictionary. Bellingham, WA: Lexham Press.
- Cross, F. L., & Livingstone, E. A., eds. (2005). In The Oxford dictionary of the Christian Church (3rd ed. rev.). Oxford; New York: Oxford University Press.
- Geisler, N. L. (1999). In Baker Reference Library. Baker encyclopedia of Christian apologetics. Grand Rapids, MI: Baker Books.
- McDowell, J. (2002). Przewodnik apologetyczny (A. Czwojdrak, Tłum.). Warszawa: „Vocatio”.
- Plummer, A. (1896). A critical and exegetical commentary on the Gospel according to S. Luke. London: T&T Clark International.
- Rubinkiewicz, R., Kondracki, A., & inni. (2000). Apokryfy Starego Testamentu (Wyd. 4). Warszawa: „Vocatio”.
- Singer, I., ed. (1901–1906). In The Jewish Encyclopedia: A Descriptive Record of the History, Religion, Literature, and Customs of the Jewish People from the Earliest Times to the Present Day, 12 Volumes. New York; London: Funk & Wagnalls.
- Starowieyski, M. (Red.) (2003). Apokryfy Nowego Testamentu. Ewangelie apokryficzne. Cz. 1, Fragmenty, narodzenie i dzieciństwo Maryi i Jezusa. Kraków: Wydaw. WAM.
- Starowieyski, M. (Red.) (2003). Apokryfy Nowego Testamentu. Ewangelie apokryficzne. Cz. 2, Św. Józef i św. Jan Chrzciciel, męka i zmartwychwstanie Jezusa, wniebowzięcie Maryi. Kraków: Wydaw. WAM.