Artykuł w serii: Pytania i odpowiedzi – pytanie 2.
(część pierwsza jest tutaj – zalecamy zapoznać się z nią przed lakturą poniższego tekstu)
Bardzo często przytacza się argument, że Żydzi za czasów Jezusa, nie znali już języka hebrajskiego, stąd na pewno posługiwali się istniejącym już wtedy greckim przekładem swoich hebrajskich zwojów, czyli tzw. Septuagintą (skrót LXX). Jest to argument wyssany z palca. Dlaczego? Wystarczy zajrzeć do Biblii.
Piłat umieścił na krzyżu Jezusa napis w trzech językach, zapisany trzema różnymi alfabetami:
(J 19:19–20) 19 Sporządził też Piłat napis i umieścił na krzyżu. A było napisane: Jezus z Nazaretu, król Żydów. 20 Napis ten czytało wielu Żydów, bo miejsce, gdzie ukrzyżowano Jezusa, było blisko miasta. A było to napisane po hebrajsku, po grecku i po łacinie.
(Łk 23:38 BG 1881) A był też i napis napisany nad nim literami Greckiemi i Łacińskiemi i Żydowskiemi: Tenci jest on król żydowski.*
* Przekład starej Biblii Gdańskiej; współczesny przekład tego wersetu w UBG jest nieprecyzyjny — pomija greckie słowo grammasin („literami”).
Po co w hebrajskim, skoro prawie nikt go nie rozumiał? Może jednak dlatego, że był to narodowy język używany lokalnie, a być może nie każdy „zwykły” Żyd z Judei znał łacinę (oficjalny język urzędowy Rzymu) lub grekę (język powszechnie używany w handlu i kulturze regionu — podobnie jak dziś angielski, znany Żydom przybyłym z wielu krajów na święto Paschy)? Krótko mówiąc, chodziło o to, żeby każdy mógł ów napis odczytać i zrozumieć.
Ewangelista Jan w kilku miejscach podaje podwójne nazwy pewnych miejsc: greckie i hebrajskie:
(J 5:2) A jest w Jerozolimie przy Owczej Bramie sadzawka, zwana po hebrajsku Betesda, mająca pięć ganków.
(J 19:13) Gdy więc Piłat usłyszał te słowa, wyprowadził Jezusa na zewnątrz i usiadł na krześle sędziowskim, na miejscu zwanym Litostrotos, a po hebrajsku Gabbata.
(J 19:17) A on, niosąc swój krzyż, wyszedł na miejsce zwane Miejscem Czaszki, a po hebrajsku Golgotą;
(Ap 9:11) Mają nad sobą króla, anioła otchłani, którego imię po hebrajsku brzmi Abaddon, a po grecku Apollyon.
(Ap 16:16) I zgromadził ich na miejsce zwane po hebrajsku Armageddon.
Po co te podwójne nazwy, skoro w codziennym życiu nikt już nie posługiwał się językiem hebrajskim? W takim wypadku hebrajskie nazwy uległyby zapomnieniu, a zastąpiłyby je na dobre greckie odpowiedniki.
Przypomnijmy teraz dramatyczne wydarzenia towarzyszące aresztowaniu Pawła w Jerozolimie:
(Dz 21:27–22:2) 21:27 Kiedy zaś te siedem dni dobiegało końca, zobaczyli go [Pawła — red.] w świątyni Żydzi z Azji, podburzyli tłum i rzucili się na niego; 28 Wołając: Mężowie Izraelici, pomóżcie! To jest człowiek, który wszędzie wszystkich naucza przeciwko ludowi i prawu, i temu miejscu, (…) 30 I poruszyło się całe miasto, i zbiegł się lud. A schwytawszy Pawła, wyciągnęli go ze świątyni i natychmiast zamknięto drzwi. 31 (…) usiłowali go zabić, (…) 32 (…) A kiedy zobaczyli dowódcę i żołnierzy, przestali bić Pawła. 33 Wtedy dowódca zbliżył się, zatrzymał go, (…) i wypytywał, kim jest i co zrobił. 34 (…) A gdy z powodu zgiełku nie mógł dowiedzieć się niczego pewnego, rozkazał zaprowadzić go do twierdzy. (…) 36 Wielki tłum (…) szedł za nim, wołając: Zgładź go! 37 A gdy Paweł miał być wprowadzony do twierdzy, zapytał dowódcę: Czy wolno mi coś do ciebie powiedzieć? A on odpowiedział: Mówisz po grecku? (…) 39 A Paweł powiedział: Jestem Żydem z Tarsu, obywatelem znacznego miasta w Cylicji. Dlatego proszę cię, pozwól mi przemówić do ludu. 40 Gdy pozwolił, Paweł, stojąc na schodach, dał ręką znak ludowi, a gdy nastała wielka cisza, przemówił po hebrajsku: 22:1 Mężowie bracia i ojcowie, słuchajcie mojej obrony, jaką teraz do was kieruję. 2 Gdy usłyszeli, że mówił do nich po hebrajsku, jeszcze bardziej się uciszyli. A on powiedział: 3 Jestem Żydem, urodzonym w Tarsie w Cylicji, lecz wychowanym w tym mieście, u stóp Gamaliela, starannie wykształconym w prawie ojczystym i byłem gorliwym względem Boga jak i wy wszyscy dzisiaj. (…) 27 Dowódca podszedł i zapytał go: Powiedz mi, czy ty jesteś Rzymianinem? A on odpowiedział: Tak. 28 I powiedział dowódca: Ja kupiłem to obywatelstwo za wielką sumę. Paweł zaś rzekł: A ja mam je od urodzenia.
Z tekstu wynika jasno, że Paweł znał grekę, hebrajski i — jak należy przypuszczać — łacinę. Do rozwścieczonego tłumu postanowił jednak przemówić w swojej obronie po hebrajsku (!). Gdyby Żydzi nie znali tego języka, posunięcie to nie miałoby żadnego sensu. A ów tłum, jak się należy domyślać, nie składał się wyłącznie z wykształconych uczonych w Piśmie, czy kapłanów. Czy ktokolwiek zawołał: „Przemawiaj do nas po grecku, bo nie rozumiemy co mówisz”? Nie. Łukasz, który skrupulatnie relacjonował w Dziejach Apostolskich wszystkie wydarzenia, nic takiego nie zanotował. Za to Żydzi uważnie Pawła słuchali dobrze rozumiejąc każde zdanie, szczególnie to, w którym Paweł powiedział, że Bóg posłał go do pogan:
(Dz 22:22) Słuchali go aż do tego słowa, potem podnieśli swój głos, mówiąc: Zgładź z ziemi takiego człowieka, bo nie godzi się, żeby żył!
Na koniec przywołajmy raz jeszcze historię, o której Paweł opowiadał w zacytowanym wyżej fragmencie – Jezus przemówił do Pawła również po hebrajsku:
(Dz 26:13–14) 13 W południe, będąc w drodze, ujrzałem, królu, światłość z nieba jaśniejszą niż słońce, która oświeciła mnie i tych, którzy jechali ze mną. 14 A gdy wszyscy upadliśmy na ziemię, usłyszałem głos mówiący do mnie po hebrajsku: Saulu, Saulu, dlaczego mnie prześladujesz? (…)
Jaki z tego wniosek? Żydzi żyjący w pierwszym wieku w Judei pod panowaniem Rzymu znali język hebrajski i umieli się nim posługiwać. Trzeba być naprawdę ślepym, żeby czytając Biblię tego nie zauważyć.
Nie ulega oczywiście wątpliwości, że część Izraelitów znała i grekę, i łacinę (a także aramejski, czy inne języki potrzebne im w życiu, handlu czy polityce), niemniej jednak nie oznacza to, że porzucili swoje hebrajskie Święte Pisma na rzecz zupełnie niewiarygodnych, błędnych i niezgodnych z hebrajskim tekstem przekładów, zwanych dziś „Septuagintą”.
Pozostaje jeszcze jeden, wydawałoby się istotny i trudny do podważenia argument za tym, że tak autorzy ksiąg Nowego Testamentu, jak i chrześcijanie, posługiwali się grecką Septuagintą, a nie pismami hebrajskimi. Otóż we współczesnej biblistyce przyjmuje się praktycznie za pewnik, że starotestamentowe cytaty (a dokładniej mówiąc: ich greckie przekłady) zamieszczone w NT pochodzą z greckiej Septuaginty. Łatwo to sprawdzić — wystarczy przecież porównać oba teksty — powinny być identyczne. A więc sprawdźmy.
Zacznijmy od Dziejów Apostolskich i cytatu z proroka Izajasza:
- wersety w tekście NT
(Dz 28:25–27) 25 (…) Słusznie Duch Święty powiedział przez proroka Izajasza do naszych ojców: 26 Idź do tego ludu i mów: Słuchając, będziecie słyszeć, ale nie zrozumiecie, i patrząc, będziecie widzieć, ale nie zobaczycie. 27 Utyło bowiem serce tego ludu, stępiały ich uszy i zamknęli swe oczy, żeby oczami nie widzieli ani uszami nie słyszeli, a sercem nie zrozumieli i nie nawrócili się, i żebym ich nie uzdrowił.
- przekład wersetów hebrajskich w ST
(Iz 6:9–10 TM) 9 (…) Idź i powiedz temu ludowi: Słuchajcie uważnie, ale nie rozumiejcie, patrzcie uważnie, ale nie poznawajcie. 10 Zatwardź serce tego ludu, uczyń jego uszy ciężkimi do słuchania i zaślep jego oczy, aby nie widział swoimi oczami, nie słyszał swoimi uszami i nie zrozumiał swoim sercem, aby nie nawrócił się i nie był uzdrowiony.
- przekład grecki w Septuagincie (tłumaczenie z gr. moje)
(Iz 6:9–10 LXX) 9 (…) Idź i mów temu ludowi: Słuchając, będziecie słyszeć, ale nie zrozumiecie, i patrząc, będziecie widzieć, ale nie zobaczycie. 10 Utyło bowiem serce tego ludu, stępiały ich uszy i zamknęli swe oczy, żeby oczami nie widzieli ani uszami nie słyszeli, a sercem nie zrozumieli i nie nawrócili się, i żebym ich nie uzdrowił.
Sprawa wydaje się oczywista. Nawet pobieżne porównanie tych wersetów — tekst grecki w NT i w LXX jest praktycznie identyczny — prowadzi do wniosku, że Łukasz wziął ten przekład z Septuaginty, a nie tłumaczył z hebrajskiego oryginału. A skoro we wszystkich popularnych komentarzach do tekstu NT możemy przeczytać, że autorzy cytują ST za Septuagintą, to zapewne tak jest. Czy aby na pewno?
Dlaczego zatem, na przykład, poniżej zacytowany przez Mateusza werset z proroka Izajasza, nie zgadza się w ogóle (porównaj transkrypcję tekstu greckiego) z tekstem Septuaginty?
(Mt 8:17) Aby się wypełniło, co zostało powiedziane przez proroka Izajasza: On nasze słabości wziął na siebie i nosił nasze choroby. [gr. autos tas astheneias hemon elabe kai tas nosus ebastasen]
(Iz 53:4 LXX) Ten grzechy nasze nosi i za nas cierpi [gr. hutos tas hamartias hemon ferei kai peri hemon odynatai; tłumaczenie z gr. moje]
I co w takim razie zrobić z wersetami, które w NT nie są cytowane w sposób dokładny ani według tekstu hebrajskiego, ani według Septuaginty? Oto przykład z pierwszego rozdziału Ewangelii według Mateusza:
(Mt 1:22–23) 22 A to wszystko się stało, aby się wypełniło, co powiedział Pan przez proroka: 23 Oto dziewica będzie brzemienna i urodzi syna, któremu nadadzą [gr. kalesusi; 3 osoba liczba mnoga] imię Emmanuel, (…).
(Iz 7:14 TM) Dlatego sam Pan da wam znak. Oto dziewica pocznie i urodzi syna, i nazwie [heb. weqarat; 3 osoba liczba poj.] go Emmanuel.
(Iz 7:14 LXX) Dlatego sam Pan da wam znak. Oto dziewica pocznie i urodzi syna, i nazwiesz [gr. kalesis; 2 osoba liczba poj.] go Emmanuel.
Jak się okazuje, po dokładniejszym przyjrzeniu się poszczególnym cytatom ze ST w NT, można wskazać dziesiątki miejsc, w których autorzy ksiąg Nowego Testamentu „biorą”, jak się sugeruje, tekst grecki LXX, ale od razu w wielu miejscach go poprawiają — przynajmniej taka jest wersja współczesnych egzegetów. W bardziej szczegółowych komentarzach lingwistycznych czytamy niepokojąco często podobne do tych uwagi:
– Mateusz cytuje LXX, z wyjątkiem tego, że pomija frazę…;
– druga część cytatu jest prawie dosłownym tekstem z LXX, tyle że Marek zamienia tu theu hemon („Boga naszego”) na autu („jego”);
– cytat z Izajasza jest zgodny z LXX, z tym że Jan zamienia hetoimasate („przygotujcie”) na euthynate („prostujcie”);
– Paweł cytuje LXX dosłownie, ale zamienia ostatnie słowo krypso („ukryję”) na atheteso („odrzucę, obrócę w niwecz”);
– kiedy Piotr cytuje Ps 34:8 czasownik geusasthe (w trybie rozkazującym: „skosztujcie”) zmienia na egeusasthe (w trybie oznajmującym: „skosztowaliście”) i pomija drugi czasownik kai idete („i zobaczcie”); itd.
Coś tu się zatem nie zgadza. Skoro mieli oni gotowy przekład grecki, którym podobno się posługiwali — bo już nie znali zbyt dobrze hebrajskiego — to na jakiej podstawie cały czas go korygowali? Może jednak byli wybitnymi lingwistami, tłumaczami, uczonymi w Prawie i w Piśmie? (zdaje się, że tylko Apostoł Paweł odebrał w tej dziedzinie solidnie wykształcenie) A może, będąc pod natchnieniem Bożym, po prostu wiedzieli, co należy w tych cytatach poprawić? Niezależnie od tego, którą z tych dwóch alternatyw byśmy przyjęli, należałoby otwarcie przyznać, iż grecki tekst rzekomej Septuaginty, nie był (i nie jest) jednak dobrym przekładem hebrajskich oryginałów i trzeba go co chwilę korygować (!).
A może jednak autorzy NT w ogóle nie zaglądali do żadnej Septuaginty, bo znali język hebrajski na tyle, żeby potrzebne im wersety przetłumaczyć samemu na grekę, w której pisali (dyktowali) swoje pisma. Tym bardziej, że znaczna część cytatów w NT jest zgodna zarówno z LXX jak i z hebrajskim tekstem masoreckim (TM) — bo cytaty te, co do sensu i słownictwa — się nie różnią. Dlaczego więc upierać się, że zostały zapożyczone z Septuaginty, skoro równie dobrze mogły być osobistym tłumaczeniem Mateusza czy Pawła z hebrajskiego oryginału?
W tym miejscu mógłby ktoś zapytać: Skoro autorzy NT nie cytowali gotowego tekstu greckiego LXX, to dlaczego wiele cytatów ze ST nie jest również do końca zgodna z tekstem hebrajskim? Po pierwsze, nie zapominajmy, że cytowane wersety musiały zostać przetłumaczone z języka hebrajskiego na grecki, a nie zawsze da się to zrobić dosłownie, zachowując przy tym oryginalny sens. Po drugie, natchnieni autorzy NT wskazywali od razu na interpretację i wypełnienie pewnych proroctw, które do tej pory nie były dla nikogo jasne (zob. 1 Kor 2:7–8). A po trzecie, czyż Autor Biblii nie może cytować własnego tekstu tak jak chce? Musi go „przepisywać” słowo w słowo? Spójrzmy na przykład w jaki sposób w Księdze Nehemiasza jest zacytowany fragment Księgi Kapłańskiej — z pominięciem aż 18 wersetów:
(Ne 1:8) Wspomnij, proszę, na słowo, które przekazałeś Mojżeszowi, swemu słudze, gdy powiedziałeś: Jeśli przekroczycie moje przykazania, to rozproszę was między narodami;
(Kpł 26:14–32) 14 Jeśli jednak nie posłuchacie mnie i nie wykonacie wszystkich tych przykazań; 15 I jeśli wzgardzicie moimi ustawami, i wasza dusza będzie się brzydzić moimi sądami, tak że nie wykonacie wszystkich moich przykazań i złamiecie moje przymierze; (…) 32 I spustoszę ziemię tak, że zdumieją się nad nią wasi wrogowie, którzy w niej mieszkają. 33 A was rozproszę między narodami (…)
Jest całkiem inne rozwiązanie tego zawiłego problemu starotestamentowych cytatów w księgach NT. Prawie nikt o nim nie wspomina, bo jego „oficjalne” zaprezentowanie naraziłoby autora na drwiny ze strony wykształconych kolegów biblistów lub nawet na utratę stanowiska na uczelni. W takim razie je tutaj przedstawmy. Załóżmy, że było dokładnie odwrotnie. Może to Akwila z Synopy i Teodocjon (II wiek), Symmachus i Orygenes (II–III wiek), czy Lucjan Antiocheński (III–IV wiek), którym przypisuje się tłumaczenie oraz ostateczne zebranie w całość greckich przekładów w jeden kodeks LXX, mieli już przed sobą księgi Nowego Testamentu i porównywali (bądź korygowali wedle własnego uznania) greckie przekłady hebrajskich ksiąg z tekstem Nowego Testamentu. W takim wypadku to nie autorzy NT brali tekst z Septuaginty, ale autorzy Septuaginty korzystali z gotowych greckich przekładów proroczych fragmentów ST, zawartych już w NT. A księgi Nowego Testamentu posiadały już wtedy autorytet apostolski i były uważane przez chrześcijan za natchnione. Warte zastanowienia, prawda? Przypomnijmy, że jak dotąd nie odnaleziono żadnego kodeksu – zawierającego choćby część ksiąg LXX — datowanego wcześniej niż na IV wiek po Chrystusie, podczas gdy księgi NT zostały spisane w całości w I wieku po Chrystusie.
Czy można podać jakikolwiek „twardy” argument potwierdzający taką teorią. Tak, proszę bardzo. Oto werset z Psalmu 14 (tekst wyróżniony), cytowany przez Pawła w Liście do Rzymian:
(Ps 14:3–4) 3 Wszyscy zboczyli z drogi, wszyscy jednakowo znikczemnieli. Nie ma nikogo, kto by czynił dobro, nie ma ani jednego. 4 Czyż są nierozumni wszyscy czyniący nieprawość, którzy pożerają mój lud, jakby chleb jedli, a PANA nie wzywają?
(Rz 3:12–19) 12 Wszyscy zboczyli z drogi, razem stali się nieużyteczni, nie ma nikogo, kto by czynił dobro, nie ma ani jednego. 13 Grobem otwartym jest ich gardło, zdradzają swymi językami, jad żmij pod ich wargami. 14 Ich usta pełne są przeklinania i goryczy; 15 Ich nogi są szybkie do rozlewu krwi; 16 Zniszczenie i nędza na ich drogach; 17 A drogi pokoju nie poznali. 18 Nie ma bojaźni Bożej przed ich oczami. 19 A wiemy, że wszystko, co mówi prawo, (…)
Paweł zacytował jeden werset z Psalmu 14. Ale okazuje się, że tekst Septuaginty zawiera, po przetłumaczonym wersecie trzecim tego hebrajskiego psalmu, wersety 13–18 z trzeciego rozdziału Listu do Rzymian. Tekst grecki LXX i Pawła jest identyczny (!):
(Ps 14:3 LXX [13:3]) 12 Wszyscy zboczyli z drogi, razem stali się nieużyteczni, nie ma nikogo, kto by czynił dobro, nie ma ani jednego. 13 Grobem otwartym jest ich gardło, zdradzają swymi językami, jad żmij pod ich wargami. 14 Ich usta pełne są przeklinania i goryczy; 15 Ich nogi są szybkie do rozlewu krwi; 16 Zniszczenie i nędza na ich drogach; 17 A drogi pokoju nie poznali. 18 Nie ma bojaźni Bożej przed ich oczami.
![Ps 14:3 [LXX 13:3]](https://jan1248.pl/wp-content/uploads/2023/09/psalm_13_lxx_text.jpg)
Warto wspomnieć, że z tych greckich manuskryptów „dłuższa” wersja Psalmu 14 znalazła się w łacińskiej Wulgacie Hieronima, następnie w Wulgacie Klementyńskiej (zrewidowanej po Soborze Trydenckim i promulgowanej przez papieża Klemensa VIII w 1592 roku), ale już w nowej, oficjalnej wersji Watykańskiej Wulgaty (z lat 1979/1986), zachowano tylko część odpowiadającą tekstowi hebrajskiemu.
Po dokładniejszym przyjrzeniu się korektom, przypisom i aparatowi krytycznemu do tego fragmentu Septuaginty, dowiadujemy się, że:
- już Orygenes w swojej Heksapli zauważył, że tych dodatkowych słów nie ma w tekście hebrajskim,
- w Kodeksie Synajskim ktoś już dawno temu oznaczył te dodatkowe wersety znakiem przypominającym literę „C” (patrz skan wyżej),
- we współczesnych wydaniach Septuaginty, stosowny przypis informuje, że te dodatkowe słowa pochodzą z pawłowego Listu do Rzymian, a tylko kodeks Aleksandryjski (A) ich nie zawiera: 33–10 > A: ex Rom. 3:13–18, ubi Paulus haec uerba (= Ps. 5:10; 139:4; 9:28, Is. 59:7, 8, Ps. 35:2) cum Ps. 13:3 iunxit.
Tak więc od dawna znawcy tematu wiedzą, że w tekście LXX jest całkiem spory fragment listu do Rzymian. Tylko jak to się stało, skoro Septuaginta była już „gotowa” przynajmniej na 100 lat przed Chrystusem? Czyżby jednak jakiś prawdziwy autor przekładu Septuaginty przez nieuwagę przepisał za dużo z leżącego przed nim Listu do Rzymian? A jeżeli tak rzeczywiście było, to tekst Septuaginty — jakim obecnie posługują się bibliści — powstał znacznie, znacznie później…
Podsumujmy krótko wszystko, co zostało wyżej powiedziane:
- odnalezione manuskrypty, zwane dziś ogólnie „Septuagintą”, zawierają bardzo stare przekłady hebrajskich ksiąg Starego Testamentu;
- nikt nie potrafi wskazać kto, kiedy i gdzie dokonał tłumaczenia poszczególnych ksiąg hebrajskich na język grecki;
- najstarsze zachowane (w miarę kompletne) kopie tekstu Septuaginty są datowane dopiero na IV/V wiek po Chrystusie; odnalezione skrawki papirusów datowane na okres od II wieku przed Chrystusem do I wieku po Chrystusie zawierają jedynie uszkodzone fragmenty kilkunastu wersetów (z księgi Rodzaju, Wyjścia, Kapłańskiej, Liczb, Powtórzonego Prawa, proroków mniejszych); odnalezione w Qumran nieco większe fragmenty tekstu księgi Rodzaju, Liczb i Powtórzonego Prawa, są datowane na II–IV wiek po Chrystusie;
- owe zachowane kopie (prawie) całego tekstu — kodeksy Aleksandryjski, Watykański i Synajski – wśród przetłumaczonych na język grecki ksiąg Starego Testamentu zawierają też tzw. księgi apokryficzne, które nie są tłumaczeniem z hebrajskiego i nigdy nie były uznane przez Żydów za natchnione: 2 księgi Ezdrasza, 4 księgi machabejskie, księgi mądrości Salomona, Syracha, Tobiasza, Judyty, Barucha, Psalm 151, Ody (14 kantyków), dodatkowe rozdziały i wersety w księgach Estery i Daniela, list Jeremiasza i modlitwę Manassesa (o apokryfach więcej tutaj). Należy też dodać, że te zachowane greckie kodeksy różnią się znacznie w wielu miejscach od tradycyjnego tekstu masoreckiego (często opuszczają fragmenty tekstu hebrajskiego, lub też dodają fragmenty, których w tekście hebrajskim nie ma, zmieniają słowa i frazy, zmieniają kontekst i kolejność wersetów, sekcji, a nawet całych rozdziałów itp.). Ale też różnią się zasadniczo między sobą – przynajmniej w kilkunastu tysiącach miejsc.
Nie ma watpliwości, że nawet gdyby Septuaginta istniała w czasach Jezusa, nie byłaby zaaprobowana przez przez Żydowskich uczonych w Piśmie i faryzeuszy, a co za tym idzie – nie byłaby odczytywana w synagogach. Czy Jezus, cytując wersety ze Starego Testamentu, posługiwał się ich greckim przekładem? Bardzo wątpliwe — nawet zwolennicy starożytnej Septuaginty przyznają w chwili szczerości, że „Część cytatów i aluzji Jezusa do ksiąg ST zgadza się z tekstem proto-masoreckim i nie zgadza się z Septuagintą. (…) a czasami zgadzają się one z Septuagintą i nie zgadzają się z tekstem proto-masoreckim. (…) Oczywiście ogólnie przyjęte teorie dotyczące Septuaginty nie wymagają tego, żeby myśleć, iż Jezus czytał lub cytował Septuagintę” (The Canon Debate, s. 192). Według jednej z oficjalnych, choć raczej niechętnie wspominanej, teorii dotyczącej genezy Septuaginty, różnorodność manuskryptów tekstu greckiego wskazuje na fakt, że nigdy nie było jednego oryginalnego tłumaczenia, ale raczej kilka sporządzonych w celu zaspokojenia potrzeb określonych, lokalnych społeczności.
Czy pierwsi chrześcijanie, nawróceni przecież przez Apostołów żydowskiego pochodzenia, przyjęliby ową legendarną Septuagintę — o ile w ogóle istniała w I wieku — za swoją Biblię? Osobiście śmiem wątpić.
- Wszystkie cytaty (chyba, że zaznaczono inaczej) pochodzą z tzw. Uwspółcześnionej Biblii Gdańskiej (2017). Pismo Święte. Stary i Nowy Testament, pilnie i wiernie przetłumaczone w 1632 roku z języka greckiego i hebrajskiego na język polski z uwspółcześnioną gramatyką i uaktualnionym słownictwem. Toruń: Fundacja Wrota Nadziei.
- Ewentualne odstępstwa od opublikowanego w UBG tekstu są niezamierzone i są jedynie wynikiem pomyłek podczas kopiowania lub redakcji tekstu w wersji elektronicznej.
Do poczytania
- Beale, G. K., & Carson, D. A. (2007). Commentary on the New Testament use of the Old Testament. Grand Rapids, Mich. – Nottingham, England: Baker Academic; Apollos.
- Biblia Sacra juxta Vulgatam Clementinam. (Ed. electronica). (2005). Bellingham, WA: Logos Bible Software.
- Borchert, G. L. (2002). John 12–21. Nashville: Broadman & Holman Publishers.
- Brown, D., Fausset, A. R., & Jamieson, R. (n.d.). A Commentary, Critical, Experimental, and Practical, on the Old and New Testaments: Matthew–John. London; Glasgow: William Collins, Sons, & Company, Limited.
- Clarke, A. (2014). The Holy Bible with a Commentary and Critical Notes (New Edition). Bellingham, WA: Faithlife Corporation.
- Freedman, D. N., Herion, G. A., Graf, D. F., Pleins, J. D., & Beck, A. B., eds. (1992). In The Anchor Yale Bible Dictionary. New York: Doubleday.
- Hoskier, H. C. (1914). Codex B and its allies. A study and an indictment. London: Bernard Quaritch.
- Jobes, K. H., & Silva, M. s. (2015). Invitation to the Septuagint (2nd ed.). Grand Rapids, Michigan: Baker Academic, a division of Baker Publishing Group.
- Lange, J. P., & Schaff, P. (2008). A commentary on the Holy Scriptures: John. Bellingham, WA: Logos Bible Software.
- McDaniel, C. (2009). The Greek-Hebrew Reverse Interlinear Septuagint (Rahlf’s edition). Lexam Press.
- McDonald, L. M., & Sanders, J. A. (Eds.). (2002). The canon debate. Peabody, Mass.: Hendrickson Publishers.
- Nova Vulgata Bibliorum Sacrorum Editio (Editio Typica Altera). (1986). Vatican City: Libreria Editrice Vaticana.
- Rahlfs, A., & Hanhart, R., eds. (2006). Septuaginta: Apparatus Criticus. Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft.
- Salvesen, A., & Law, T. M. (Eds.). (2021). The Oxford handbook of the Septuagint. Oxford: Oxford University Press.
- Swete, H. B. (1909). The Old Testament in Greek: According to the Septuagint. Cambridge, UK: Cambridge University Press.
- Vincent, M. R. (1887). Word studies in the New Testament. New York: Charles Scribner’s Sons.
- Wasserstein, A., & Wasserstein, D. (2006). The legend of the Septuagint. From classical antiquity to today. New York: Cambridge University Press.